IMGS76

50 JERZY MATERNĘ

wszystkim jako zjawisko społeczne. W dotychczasowym dorobku tej pedagogiki znajduje się również szereg naukowo udokumentowanych twierdzeń dotyczących istotnych cech wychowania. W literaturze można wyodrębnić 6 takich cech: 1) to, że wychowanie charakteryzuje się spełnianiem pewnych ważnych funkcji społecznych, 2) klasowość, 3) ciągłość, 4) wielowymiarowość, 5) jedność, 6) interakcyjność. Dalszy tok wywodów wymaga krótkiego omówienia poszczególnych cech.

Społeczne funkcje wychowania. Wychowanie, podobnie jak inne zjawiska społeczne, nie jest czymś przypadkowym. Jest ono tak samo jak produkcja, polityka, lecznictwo, kultura bardzo ważnym mechanizmem podtrzymywania i rozwijania życia społecznego. Mechanizm ten, podobnie jak inne, ukształtował się w wielowiekowym doświadczeniu społecznym i podobnie jak inne służy zaspokajaniu istotnych potrzeb społeczeństwa. Ze względu na potrzeby, jakie spełnia, wyróżnia się na ogół cztery zasadnicze jego funkcje: funkcję komunikacyjną, funkcję, adaptacyjną, funkcję rekonstrukcyjną i funkcję rozwijania osobowości jednostek ludzkich. ¹ : :

'Funkcja komunikacyjna wynika z potrzeby utrzymywania ciągłości Życia społecznego. Jednostki i całe pokolenia przemijają, społeczeństwo jako całość kulturowa trwa. Dokonuje się to dzięki temu, że nowe pokolenia nawiązują bezpośredni, kontakt z zastaną kulturą, przejmują ją i kontynuują ¹. Owa komunikacja kulturowa realizuje się właściwie poprzez wychowanie. Ma w tym również swój udział szkoła.

-Funkcja adaptacyjna wiąże, się ze,społeczną potrzebą włączania poszczególnych jednostek do realizacji aktualnych zadań różnych dziedzin życia⁴. Od tego, jak ludzie są przystosowani do pełnienia ról, jak potrafią rozwiązywać aktualne sytuacje społeczne, zależy w dużym stopniu jakość bytu społecznego. W tym znaczeniu wychowanie stanowi mechanizm przysposabiania członków społeczeństwa do umiejętnego spełniania ważnych aktualnych ról społecznych.

•Funkcja rekonstrukcyjna stanowi ważne uzupełnienie dwu poprzednich. Ze względu na potrzebę nieustannego rozwijania się, społeczeństwo nie może poprzestać na podejmowaniu zastanej kultury i na przystosowaniu się do warunków bytowyęh. Rozwój polega na ciągłym przyroście nowych jakości, 'zatem członkowie społeczeństwa muszą systematycznie przekształcać istniejące warunki. Rekonstruowanie życia wymaga ,00 pojedynczych członków i od całego społecżeństwa określonych umiejętności. Przysposabianie ludzi do umiejętnego rekonstruowania życia’ staje się więc następnym zadaniem wychowania. Funkcja ta jest szczególnie ważna w ustroju socjalistycznym. Rewolucyjne rekonstruowąnie życia społecznego jest naczelnym programem tego ustroju⁵. i Funkcja rozwijania osobowości jednostek ściśle wiąże się ze wszystkimi poprzednimi, jest jakby ich konsekwencją. Społeczne potrzeby: wrastania jednostek w kulturę, przystosowywania ludzi do pełnienia społecznie ważnych ról, rekonstruowania życia społecznego, wytwarzają nową potrzebę społeczną — istnienia ludzi o bogatej, wszechstronnie roz-

winiętej, twórczej osobowości ⁶. Spełnienie jej w poważnym stopniu warunkuje zarówno powodzenie życia całego społeczeństwa, jak i szczęście człowieka jako jednostki.

Wielowymiarowość wychowania. Cecha ta najdokładniej została opisana przez Romanę Miller, najpierw w pracy „Proces wychowania i jego wyniki”⁷, później w rozprawie „Wielowymiarowość celów i wyników wychowania” ⁸. W tej ostatniej R. Miller wykazuje, że wyniki -wychowania trzeba rozpatrywać jako równoczesny efekt zmian w osobowości, zmian w instytucjach i zmian w całym społeczeństwie. Można zatem zasadnie wnioskować, że również sam proces wychowania dokonuje I się przez równoczesne oddziaływanie całości życia społecznego, różnych I instytucji, w jakich tkwi człowiek, wydarzeń społecznych i również oddziaływanie samego człowieka na siebie. Złożoność wychowania, to że I jest ] ono uwikłane w całokształt procesów społecznych, stanowi jego obiektywną cechę.

Wielowymiarowy charakter wychowania, obok uwikłania w różne i procesy życiowe, oznacza również to, że cały proces wychowania jest monolitem, lecz zawiera w sobie różne odmiany procesów. Do głównych odmian wychowania zalicza się: procesy całkowicie żywiołowe, przypadkowe,. bez określonego porządku kształtujące osobowość ludzi; procesy spontaniczne posiadające jednak wyraźny kierunek i porządek oraz procesy świadomego i planowego oddziaływania wychowawczego, czyli pracę wychowawczą ⁹.

Żywiołowe wychowanie nie jest często spotykane w życiu człowieka. Pojawią się tylko w pewnych sytuacjach, takich jak na przykład szczególne wydarzenia, kataklizmy itp. W przypadku wychowania żywiołowego I trudiipaprzewidywać kierunek zmian osobowościowych, bywa on najczęściej zupełnie nieoczekiwany.

Spontaniczno-tendencyjne wychowanie to ten rodzaj procesów, które najczęściej kształtują osobowości ludzi, procesów polegających na oddziaływaniu codziennych sytuacji życiowych, takich jak wykonywanie pracy zarobkowej, korzystanie z różnych prac usługowych, uczestniczenie w wydarzeniach politycznych, branie udziału w imprezach kulturowych itp; Wszystkie te sytuacje nie mają na celu dokonywania zmian w osobowości ludzi, jednak zmiany takie wywołują. I co znamienne, mimo pewnych cech spontaniczności procesy te nie są wcale przypadkowe i bezkierunkowe. Wszystkie one posiadają porządek (swego rodzaju organizację), wyraźną tendencję wychowawczą — wdrażają ludzi do określonego systemu społecznego.

Praca wychowawcza jako odmiana wychowania kojarzy się potocznie najczęściej z oddziaływaniem szkoły. Zdawać sobie jednak trzeba sprawę, że szkoła nie jest ani jedyną instytucją podejmującą świadome i planowe działania wychowawcze, ani też praca wychowawcza nie jest jedynym piocenn mającym miejsce w szkole. Współczesny człowiek podlega pracy wychowawczej' co najmniej kilku instytucji, a dokładniej mówiąc

⁰ Bi. Suchodolski: Trzy pedagogiki. Warszawa 1970.

⁷ B. Miller: Proces wychowania i jego wyniki. Warszawa 1966.

⁸ H Miller: Wielowymiarowość celów i wyników wychowania. „Nauczyciel i Wy-howJ jĄp” 1972, nr 2.

* 'H ttaterne: Struktura wychowania jako zjawiska społecznego. Acta Uniyersita-"jj «i Copernici (w druku).

Z. Mysłakoweki: Wychowanie człowieka w zmiennej społeczności. Warszawa

1965, 88. 206—216. " O^r,$

* H. Muszyński; Podstawowe zadania wychowania socjalistycznego. W: Pedagogika, red. M. Godlewski, S. Kraweewicz, T. Wujek. Warszawa 1974, s. 240.

* B. Suchodolski; op. clt, s. 357—360.