Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego)8

dolnej Wisły (na zachodzie) po górną Dżwinę i Dniepr (na wschodzie). Obszar ten uległ później redukcji na rzecz żywiołu słowiańskiego, a także na zachodzie (język jaćwięski i pruski) na rzecz języka niemieckiego i dialektów polskich. Języki bałtyckie dzielą się na dwa odłamy: zachodni z wymarłym językiem pruskim i jaćwięskim oraz wschodni z językiem litewskim, łotewski i wymarłym kurskim (kurońskim). Reprezentują wśród żywych języków indoeuropejskich typ najbardziej archaiczny, zwłaszcza język litewski.

Beludżi (baluczi). Jeden z języków irańskich. Używany przez Beludżów na pograniczu irańsko-pa-kistańskim (w Beludżystanie) oraz w południowym Afganistanie.

Bengalski (bengali). Największy ze wschodniej grupy języków nowoindyjskich. Używany głównie w stanie Bengal i w Bangladeszu (gdzie jest językiem państwowym), a także na terenach przyległych prowincji Assam, Bihar i Orisa. Bengalczycy używają pisma opartego na alfabecie devanagari. Bogate tradycje literackie sięgają XIII w. Obejmuje wiele dialektów.

Białoruski. Należy do wschodniej grupy języków słowiańskich. Używany głównie na Białorusi i na terenach pogranicznych, a także we wschodniej części województwa podlaskiego w Polsce. Zajmuje stanowisko pośrednie między językiem rosyjskim i ukraińskim. Wyodrębnił się z języka staroruskiego w XIV w. Białoruski język literacki powstał dopiero w XIX w., a rozwinął się w wieku XX. Dokumenty urzędowe Wielkiego Księstwa Litewskiego pisane są w zasadzie językiem starobiałoruskim.

Bihari (biharski). Jeden z języków nowoindyjskich. Używany głównie w prowincji Bihar i Orissa w dolinie Gangesu. Zajmuje stanowisko pośrednie między językiem bengalskim a hindi. Rozpada się na trzy dialekty. Ma formę literacką, ale w stanie Bihar rolę języka literackiego spełnia hindi.

Bośniacki. Należy do południowej grupy języków słowiańskich. Posługują się nim słowiańscy muzułmanie. Obecnie obok języka chorwackiego i serbskiego jest uważany za język państwowy w Republice Bośni i Hercegowiny (samodzielnym państwie powstałym po rozpadzie byłej Jugosławii). Do niedawna wchodził w skład języka serbsko-chorwackiego. Obecnie jest intensywnie kodyfikowany; dopuszcza posługiwanie się dwoma alfabetami: cyrylickim i łacińskim (zob. też hasło „serbsko-chorwacki”).

Bretoński. Należy do grupy celtyckiej (tworzy wraz z komwalijskim i walijskim podgrupę brytańską języków celtyckich). Używany jest przez ludność wiejską na Półwyspie Bretońskim we Francji (w dolnej Bretanii). Bretończycy nie są potomkami kontynentalnych Galów, lecz przybyszami (V-VI w.) z Wysp Brytyjskich. Ich tradycje literackie sięgają XVI w. Ostatnio coraz bardziej wypierany przez język francuski, z którego zapożyczył bardzo wiele wyrazów.

Bułgarski. Należy do południowej grupy języków słowiańskich. Używany jest w Bułgarii i częściowo poza jej granicami (Grecja, Rosja, Ukraina). Jest obok języka macedońskiego najdawniej zaświadczonym językiem słowiańskim (jako staro-cerkiewno-słowiański). Literatura starobułgarska zaczęła się rozwijać od IX w. Współczesny bułgarski język literacki ukształtował się w połowie XIX w. Ostatnia reforma pisowni (1945 r.) usunęła szereg znaków cyryiickich, upodabniając alfabet do rosyjskiej grażdanki. Język bułgarski należy do tzw. bałkańskiej ligi językowej.

Celtyckie. Najbardziej na zachód wysunięta grupa indoeuropejskiej rodziny językowej (tworząca wraz z językami italskimi zespół italo-celtycki). Uważa się, że prakoiebka tych języków znajdowała się w dorzeczu Renu, skąd Celtowie rozszerzali się, obejmując w III w. p.n.e. obszary rozciągające się od Pirenejów i północnej Italii poprzez Galię, Wielką Brytanię, Irlandię oraz dorzecze Renu i Dunaju aż do Azji Mniejszej. W Europie Środkowej docierali do Czech i do Polski (z tego okresu pochodzą współczesne nazwy własne Tyniec i Brenna). Pod względem językowym obszar ten dzielił się pierwotnie na dwie części: wschodnią, obejmującą dialekty Wielkiej Brytanii (Brytowie) i dialekty kontynentu europejskiego (Galowie), oraz zachodnią, obejmującą dialekt Goidelów (w Irlandii, a od V w. także w Szkocji). W okresie wielkiej wędrówki ludów obszar Celtów uległ przesunięciom i redukcjom; ostatecznie ustaliło się 7 języków celtyckich, które dzieli się na trzy podgrupy: (I) najstarszą, galijską (zwaną też kontynentalną), której reprezentantem był najwcześniej wymarły język galijski, oraz dwie podgrupy zwane wyspowymi; (2) starszą, goidclską (gaćlicką), obejmującą języki irlandzki, szkocki i mański, oraz (3) młodszą, brytańską, do której należą języki bretoński, walijski i komwalijski (kórnicki), martwy od XVIII w. Do dziś żywymi językami celtyckimi są: irlandzki, walijski, bretoński i szkocki.

Chorezmijski. Wymarły język z zespołu scytyjskiego języków irańskich. Znany z zabytków z XIII i XIV w. pochodzących z grodu Chorezm (Chiwa) w Turkiestanie Zachodnim w dorzeczu dolnej Arnu-•Darii.

Chorwacki. Należy do południowej gmpy języków słowiańskich. Używany jest jako język państwowy w Republice Chorwacji (samodzielnym państwie powstałym w 1990 roku po rozpadzie byłej Jugosławii). Do niedawna uważany za wariant języka serbsko-chorwackiego. Chorwacki parlament w 1992 roku

przyjął uchwałę, według której językiem urzędowym na terenie Republiki Chorwacji jest język chorwacki, a alfabetem - alfabet łaciński (zob. też hasto „serbsko-chorwacki”).

Cygański (romani). Należy do północno-zachodniej indyjskiej podgrupy języków indoirańskich, od której oderwał się w V w. Wskutek wędrówek koczowniczych plemion cygańskich przez Iran, Azję Mniejszą i Bałkany język cygański wchłonął wiele elementów leksykalnych z innych języków, głów nie z języków słowiańskich i romańskich. Dialekty cygańskie najlepiej zachowały się w Europie Wschodniej i na Bałkanach. Cyganie angielscy i hiszpańscy nie posługują się już językiem cygańskim. W Polsce wyróżnia się dwa dialekty cygańskie: nizinny (kelderari) i górski (lowari).

Cyrylica - pismo słowiańskie, utworzone na przełomie IX i X w. w północno-wschodniej Bułgarii (Presław) prawdopodobnie przez jednego z uczniów św. Cyryla (Konstantego) - stąd nazwa, i Metodego. Oparta została na IX-wiecznej majuskule greckiej i uzupełniona znakami dla dźwięków właściwych dla ówczesnych dialektów słowiańskich. Wysuwane są przypuszczenia, że na powstanie cyrylicy (jej system i dostosowanie do słowiańszczyzny) znaczny wpływ musiała wywrzeć głagolica.

Czeski. Należy do zachodniej grupy języków słowiańskich. Używany w Republice Czeskiej: w Kotlinie Czeskiej, na Morawach i w południowo-zachodniej części Śląska Cieszyńskiego; występuje także w Polsce w okolicach Kudowy. Wyodrębnia się trzy czeskie zespoły dialektalne: czeskie właściwe -w Czechach i na przyległym skrawku Moraw, hanackie - w zachodnich i środkowych Morawach, i laskie - w północno-wschodnich rejonach Moraw i części Śląska, uważane za dialekt przejściowy polsko-czeski. Tradycja literacka sięga XII w. W średniowieczu i renesansie język czeski oddziaływał wyraźnie na kształtujący się polski język literacki.

Dalmatyńskie. Zespół dialektów wschodnioromańskich używanych aż do początku XVII w. w Dalmacji (od Rijeki do Dubrownika). Bliżej znane są dwa dialekty: raguzański koło Dubrownika, wymarły w XVI w., i weglijski na wyspie Krk (włoskie: Veglia), który zanikł ostatecznie dopiero po r. 1900.

Dardyjskie (dardystańskie). Podgrupa (obok irańskiej i indyjskiej) języków indoirańskich używanych w Dardystanie w północno-zachodnich Indiach na pograniczu z Pakistanem i Afganistanem (u podnóża Karakorum) i w Kaszmirze. Dzielą się na dwa zespoły: 1. zachodni zwany kafirskim, obejmujący języki: aszkun, baszgali, i paszai; 2. wschodni, obejmujący języki: astori, brokpa, gilgiti, kaszmirski (najbardziej znany, o tradycjach piśmienniczych sięgających XIV w.), khowar, kohistani i szina.

Devanagari - najbardziej znana i rozpowszechniona odmiana pisma indyjskiego, posługiwał się nią sanskryt. Rozwinęło się z pisma brahmi. Devanagari jest do dziś używane w Indiach dla sanskrytu, hindi, marathi i nevari.

Duński. Należy do podgrupy północnej (skandynawskiej, nordyjskiej) języków germańskich. Używany w Jutlandii i na wyspach duńskich oraz częściowo w niemieckiej prowincji Szlezwik-Holsztyn. Najstarsze zabytki runiczne sięgają XI w. W okresie wypraw Wikingów (VIII—XI w.) język duński nie różnił się w zasadzie od pozostałych języków skandynawskich. Dziś wyodrębnia się trzy dialekty: jutlandzki, ze-landzki i ftoński.

Fallski (latyńsko-faliskie dialekty). Jedna z dwóch grup dialektów (i języków) italskich (obok osko--umbryjskich). Obejmowały w starożytności dialekty Latium z Rzymem i Praeneste oraz dialekty Faleni w południowej Etrurii. Dialekt latyńsko-faliski jako lingua latina (wspólny język) - późniejsza łacina -wyparł ostatecznie wszystkie inne języki z Italii (oprócz kolonii greckich), a później z całej zachodniej części państwa rzymskiego.

Farerski. Należy do podgrupy północnej (skandynawskiej, nordyjskiej) języków germańskich. Zachował się szczątkowo na Wyspach Owczych (Faróer) w północnej części Wielkiej Brytanii. Farerski język literacki ukształtował się w XIX w., wcześniej funkcję taką pełnił język duński, co łączyło się z przynależnością polityczną tych wysp do Danii (dzisiaj autonomiczna prowincja Danii).

Flamandzki. Należy do zachodniej podgrupy języków germańskich. Używany przez Flamandów w Belgii jako język urzędowy. Jest bardzo zróżnicowany diałektalnie. Najbliższy jest językowi holenderskiemu, wraz z którym stanowi kontynuację niemieckich dialektów dolnofrankońskich. Zabytki sięgają XI w., a język literacki ukształtował się ostatecznie w XVII w.

Francuski. Należy do zachodniej podgrupy języków romańskich Używany we Francji, południowej Belgii, w zachodniej Szwajcarii, w Luksemburgu i we francuskiej Kanadzie (Qućbec). Pozostał językiem urzędowym wielu państw Wspólnoty Francuskiej; jest jednym z sześciu oficjalnych języków ONZ. Wywodzi się z łaciny ludowej, od której odbiegł najdalej pod wpływem języków germańskich (VI-X w.).

Frygijski. Wymarły język z grupy tracko-ormiańskiej, używany przez starożytny lud Frygów (Bru-ges), twórców potężnego państwa w Azji Mniejszej (XII-VII w. p.n.e.). Frygowie, mieszkający pierwotnie w Tracji, w XIII—XII w. p.n.e. zajęli znaczną część Azji Mniejszej, burząc państwo Hetytów.

299