Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego0

języku może istnieć kilka kategorii gramatycznych, które w podobny sposób przekazują sposób trwania czynności. Na przykład długotrwały charakter czynności w języku tadżyckim przekazywany jest za pomocą konstrukcji analitycznych typu ‘imiesłów przysłówkowy czasu przeszłego + czasownik posiłkowy’: Haeuwma ucmed ‘cały czas piszcie’ (dosł.: ‘pisawszy stójcie’), Haeuwma nuuiacmaeM ‘cały czas piszemy (monotonnie) [dosł.: ‘pisawszy siedzimy’], Haeuiuma aawmaacm ‘on pisuje, pisze ciągle’ (dosł.: ‘pisawszy chodzi’), Haeuwma 6apo.\iada\t ‘pisałem dokładnie’ (dosł.: ‘pisawszy wychodził’) itd. (Szajkiewicz 1995: 107) [pojęcie imiesłowu przymiotnikowego czasu przeszłego odpowiada w zasadzie imiesłowowi uprzedniemu, który w polszczyźnie tworzony jest od czasowników dokonanych],

W języku angielskim forma aspektu ogólnego lub nieokreślonego przeciwstawiana jest analitycznym formom continuom oznaczającym czynność w jakimś określonym momencie czasu: he writes ‘pisze (zwykle)’, he is writing ‘pisze (teraz)’. Analogiczne rozróżnienie można przeprowadzić w języku tadżyckim (odpowiednio: Menaeucad i Haeuwma ucnodaacm).

Uważa się powszechnie, że aspekt jest charakterystyczną i wyróżniającą cechą budowy gramatycznej języków słowiańskich, który nie ma swojego odpowiednika w gramatyce języków niesłowiańskich. W słowiańskiej tradycji gramatycznej aspekt traktowany jest jako kategoria klasyfikująca, dzieląca ogół czasowników na dwie w zasadzie nie przecinające się klasy: czasowniki niedokonane (imperfektywne) i czasowniki dokonane (perfektywne).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Kategoria klasyfikująca to morfologiczna kategoria gramatyczna utworzona przez zespól opozycji funkcjonalnych, które stanowią wartość danej kategorii morfologicznej. Zespołowi opozycji odpowiada zespół morfologicznych środków formalnych wyrażających poszczególne wartości danej kategorii. Na przykład kategorię morfologiczną liczby w polszczyźnie tworzy formalna i funkcjonalna opozycja „liczba pojedyncza / liczba mnoga”. Znaczenia (funkcje) ‘1. poj.’ i ‘1. mn.’ są wartościami, jakie w języku polskim kategoria liczby może przybierać. Opozycja między obu „ tymi wartościami jest wyrażana za pomocą wykładników morfologicznych, tj. końcówek fleksyjnych różnych dla liczby pojedynczej i liczby mnogiej. Istnieją dwa podstawowe typy kategorii morfologicznych: kategorie fleksyjne i kategorie klasyfikujące.

Rozróżnienie aspektu niedokonanego i dokonanego czasowników polega na różnicy w ujmowaniu wyrażanej przez czasownik akcji jako procesu rozwijającego się (trwającego, powtarzającego się) lub też procesu pojmowanego jako całość, kompletnego. Czasowniki dokonane oznaczają czynność ujmowaną jako kompletną, zakończoną w przeszłości: Zbudował dom, lub taką, która będzie ukończona w przyszłości: Zbuduje dom. Czasowniki niedokonane nie zawierają żadnej informacji na temat kompletności czynności, informują jedynie ojej istnieniu w jakimś momencie przeszłości: Budował dom (mógł go ukończyć lub nie), w teraźniejszości: Buduje dom, lub w przyszłości: Będzie budował dom. Obok różnic znaczeniowych między czasownikami niedokonanymi i dokonanymi istnieją różnice dotyczące fleksji.

Nie we wszystkich językach indoeuropejskich aspekt jest kategorią fleksyjną. Zazwyczaj jest tak, że języki posiadające aspekt mają równocześnie mało czasów (np. języki słowiańskie), a na odwrót, języki nie mające aspektu (jako kategorii fleksyjnej) mają dużo czasów (np. język francuski).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W językach takich jak łacina, niemiecki, francuski czy angielski aspekt jest wyrażany formami czasu. Na przykład w paradygmacie każdego czasownika niemieckiego istnieją odrębne formy niedokonane i dokonane różnych czasów. W tłumaczeniach z tych języków wykorzystuje się na ogół formy dwóch czasów polskich - dokonanego i niedokonanego, ale poprawny przekład wymaga uwzględnienia wielu dodatkowych odcieni znaczeniowych.

Kategoria strony jest kategorią gramatyczną czasownika sygnalizującą hierarchię składników wymaganych przez czasownik, który otwiera miejsca przynajmniej dla podmiotu i dopełnienia. Inaczej mówiąc, dzięki tej kategorii określa się stosunek między wykonawcą czynności a obiektem tej czynności. Tradycja gramatyczna (zwłaszcza indoeuropejska) wyróżnia trzy strony: czynną (activum), bierną (passivum) i zwrotną (medium).

W stronie czynnej najważniejszą rolę odgrywa wykonawca czynności, dlatego też w zdaniu pełni funkcję podmiotu. Obiekt czynności natomiast zajmuje miejsce dopełnienia, np. Piotr czyta książkę. Stronę czynną wyrażamy osobową formą czasownika, który pełni funkcję orzeczenia. Strona bierna - to strona, dzięki której na plan pierwszy wysuwa się obiekt czynności. Przejmuje on funkcję podmiotu, a wykonawca czynności pełni rolę dopełnienia, np. Książka jest czytana przez Piotra. Zdarza się, że wykonawca czynności, jako nieistotny, w ogóle jest pomijany w zdaniu biernym, np. Ten dom został wybudowany przed wojną. Strona zwrotna natomiast wskazuje, że wykonawca czynności jest jednocześnie obiektem, na którym wykonywana jest dana czynność, np. Jan myje się. Należy pamiętać, że nie wszystkie konstrukcje z formalnym wykładnikiem zwrotności się mają w polszczyźnie znaczenie strony zwrotnej. Istnieją czasowniki, które zawsze występują z tym zaimkiem, np. bać się, uśmiechać się, poza tym niektóre konstrukcje tego typu mogą mieć znaczenie bierne, np. Ten dom buduje się od roku (tzn. Ten dom jest budowany od roku).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Różnice w strukturze czasowników zwrotnych mogą okazać się istotne nawet w obrębie języków pokrewnych, jak np. polskiego i rosyjskiego. Por.: przyjaźnić się -dpyotcumb, mścić się - Mcmumb, czerwienić się - Kpacnemb, spóźnić się - ono3Óamb. I na odwrót, junambCH - mknąć, óopombcsi - walczyć, ja6nyóumbcx - zabłądzić, eozepaiąambCH - wracać, cadumbcn — siadać itd. Często też polskim konstrukcjom ze zwrotną formą czasownika w języku rosyjskim odpowiadają formy niezwrotne: O tym się nie mówi - 06 omo.w ne eoeopxm; Tu się nie pali - 3decb ne Kypum.

W różnych językach są różne zakresy kategorii strony. Tak np. w językach słowiańskich formy strony tworzą tylko czasowniki przechodnie, tzn. takie, których zakres pokrywa się z grubsza z czasownikami przybiemikowymi, W językach romańskich stronę czynną i bierną mają także czasowniki przechodnie, natomiast stronę zwrotną tworzą ponadto niektóre nieprzechodnie. Niektóre inne języki nie mają takich ograniczeń. Z języków nowożytnych zalicza się tu m.in. język japoński, a także angielski, który od znacznej liczby czasowników nieprzechodnich może tworzyć formy strony biernej.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. W polskiej tradycji gramatycznej za czasowniki przechodnie uważa się takie czasowniki, które wymagają dopełnienia wyrażonego biernikiem, dopełniaczem lub na-rzędnikiem i dopuszczają transformację zdaó w stronie czynnej na zdania w stronie biernej: Jan buduje dom - Dom jest budowany przez Jana. W rosyjskojęzycznej tradycji lingwistycznej przez czasowniki przechodnie rozumie się zazwyczaj czasowniki wymagające dopełnienia bliższego (tj. wyrażonego bez-przyimkowym biernikiem), co ma związek m.in. z szerokim traktowaniem dopełnienia bliższego.

131