Obraz (17)

614 („NIWA") - NOWELA

Okres drugi — od połowy 1874 r. do końca 1875, gdy pismem kierował Ochorowicz — cechował się kontynuacją „rozwagi” i umiarkowanego tonu, a zarazem ambicją godzenia tradycji z wymogami rozwoju i postępu. Koncepcją redaktora było jednanie „młodych” i „starych” oraz przezwyciężanie konfliktów ideowych, narosłych w trakcie dotychczasowych starć (artykuły redakcyjne Pozytywizm i negatywizm, Redakcja i czytelnicy, Nasza młodzież, Nasze powagi itp.). Intencja ta zdobyła uznanie Prusa (Sprawy bieżące) i Sienkiewicza. Zaczęły się też na łamach „Niwy” pojawiać nazwiska i koncepcje naukowe spoza obrębu pozytywizmu (A. H. Kirkor, S. Smolka, K. Libelt).

Okres trzeci — od r. 1876 do 1888 — to lata redaktorstwa Godlewskiego i ewoluowania „Niwy” ku związkom z ziemiaństwem. Do działu rozpraw i artykułów naukowych zaczęli teraz nadsyłać prace autorzy krakowscy i lwowscy oraz rzecznicy interesów ziemiaństwa i konserwatyści warszawscy o zabarwieniu pozytywistycznym. „Niwa” Godlewskiego polemizując z organem burżuazji „Gazetą Polską” upominała się o miejsce eksponowane dla ziemian w życiu społecznym i dowodziła możliwości oraz prawa tej sfery do pełnienia ważnych funkcji narodowych (Karty na stół, 1876; artykuł Godlewskiego Nieobecni, 1880; publicystyka L. Górskiego; głośna rozprawa A. Zamoyskiego Znaczenie i obowiązki większej własności ziemskiej w Królestwie Polskim, 1882 — 1885). Jednocześnie pismo angażowało się w propagowanie „polityki realnej” i legalizmu (artykuł Bądźmy rozważni, 1876) oraz w krytykę „niebezpiecznych manowców”, tj. tradycji walk narodowowyzwoleńczych (W imię obowiązku, 1876).

Od 1878 r. zaczynają się pojawiać ostrzeżenia przed wpływami niemieckich ruchów demokratycznych i socjalistycznych, powołujących się na doktrynę Marksa. Dla zapobiegania „grozie komuny” jako „choroby społecznej” autor artykułu Środki zapobiegawcze (1878) radził ziemiań-stwu prowadzenie pracy wśród ludu, podtrzymywanie powagi religii i Kościoła oraz korzystanie z „legalnych” środków obrony. Z czasem wzmaga się w „Niwie” walka przeciw filozofii pozytywnej i programowi społecznemu pozytywistów w imię religijności i tradycyjnych hierarchii społecznych. Wspomagają ten nurt konserwatyści galicyjscy (pisują do „Niwy” m. in.: S. Tarnowski, J. Szujski, L. Kubala i W. Dzieduszycki); od 1882 r. przystają do „Niwy” konserwatyści miejscowi młodszego pokolenia (m. in. T. Jeske-Choiński i J. Gnatowski) i pismo staje się ich organem, sekundując powstałemu w 1883 r. „Słowu”. Ewolucja w kierunku zachowawczym zrażała do „Niwy” dawniejszych współpracowników; najdłużej pozostał jej wierny Sienkiewicz, który publikował tu m. in. odczyt O naturalizmie w powieści (1881), Latarnika (1881), dramat Na jedną kartę (1881) oraz felietony i recenzje w cyklu „Mieszaniny literacko-artystyczne” (1879-1881).

Po przejściu Godlewskiego do „Słowa” ewoluowała „Niwa” ku skrajnemu konserwatyzmowi. Parokrotnie zmieniali się redaktorzy, a wraz z nimi współpracownicy. Przez pewien czas była „Niwa” pismem wyraźnie antysemickim. Za redakcji L. Grendyszyńskiego otwierała swe łamy dla młodych pisarzy modernistycznych (1. 1893—1894). Brak stabilizacji kadrowej i programowej przyspieszył kres pisma, który ostatecznie nastąpił w czasie rewolucji 1905 r.

Lit.: P. Chmielowski, Zarys najnowszej literatury polskiej (1864 — 1897), wyd. 4, 1898; J. Kulczycka-Saloni, Programy i dyskusje literackie, [w zbiorze:] Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 1, 1965, Obraz Literatury Polskiej XIX i XX W., S. 4; Z. Kmiecik, Prasa warszawska w okresie pozytywizmu (1864 — 1885), 1971; Historia prasy polskiej, red. J. Łojek, t. 2: Prasa polska w latach 1864 — 1918, 1976; H. Markiewicz, Pozytywizm, 1978; M. Brykalska, Pozytywistyczna „Niwa" (1872—1875), [w zbiorze:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, S. I, red. E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, 1980.

Halina Bursztyńska

Zob. też Czasopiśmiennictwo literackie, Pozytywizm „Nowa Polska” zob. Wielka Emigracja

NOWELA

Tradycja gatunku na gruncie polskim sięga XVI-wiecznych przekładów i przeróbek włoskiej nowelistyki renesansowej, zwłaszcza fragmentów Dekameronu Boccaccia. W XVII w. repertuar ten wzbogacają motywy orientalne, parafrazy wzorców antycznych i zachodnioeuropejskich. W XVIII w. odnotować można tłumaczenie słynnego cyklu baśni perskich, indyjskich i arabskich Tysiąc nocy i jedna (1767—1769), a na początku XIX stulecia powstanie Rękopisu znalezionego w Saragossie (1803 — 1815, tłum. polskie z franc. 1847) J. Potockiego — szkatułkową konstrukcję tej powieści współtworzyła struktura nowelistyczna.

W ukształtowaniu noweli XIX-wiecznej miały udział wzorce obce, choć pewną rolę zaczęły odgrywać odkrywane, a teraz cenione tradycje staropolskiej anegdoty, facecji i gawędy. Znane były