P1050272

m

O związkach semantycznych między bajką a morałem

b)    Wprowadzenie jednego leksemu na miejsce rozczłonkowanego opisu sytuacji, w której może on być użyty. Przykłady: (136, poi. 139) Postać X raz całuje, raz kąsa -> Postać X jest obłudna: (10) Postać X przestała bać się zdarzenia Y, ponieważ ono się powtarzało -> Postać X przyzwyczaiła się do zdarzenia Y.

Stosunek między rozczłonkowanym opisem sytuacji a pojedynczym wyrazem ją opisującym nie zawsze jest dokładnie synonimiczny. Często od autora bajek wymaga się jeszcze pewnej odwagi, by „nazwać rzeczy po imieniu”. Np. w bajce 10 pojawienie się w morale wyrazu przyzwyczaiła się zawiera element wyraźnie nieoczekiwany (mimo iż w słownikach jedno ze znaczeń wyrazu przyzwyczaić się — 'przestać doznawać nieprzyjemnych uczuć’).

c)    Pozostałe przekształcenia synonimiczne, m. in. różnego typu przekształcenia konwersów, pozwalające przeformułować obowiązujące składniowo człony podrzędne w nieobowiązujące po to, by następnie można było je pominąć bez zakłócenia poprawności składniowej; przekształcenia z antonimami (por. Apresjan /12/). Przykłady: (30) Powinniśmy (My doliny) -*■ należy (nam sledujet); (149, poi. 154) śmierć osła nauczyła lisa, jak dzielić łup ze lwem -> śmierć osła posłużyła lisowi jako nauka w sprawie (co do lego), jak dzielić łup ze lwem; dopełnienie (nauczyła — czego?) zostaje zamienione na okolicznik (posłużyła jako nauka — co do czego?); (145, poi. 150) Należy dobierać sobie takich przyjaciół, którzy mogą nam pomóc tv niebezpieczeństwie -> Nie należy dobierać sobie takich przyjaciół, którzy nie mogą nam pomóc w niebezpieczeństwie.

d)    Przekształcenia podkreślające; wśród nich zamiana wyrazu lub połączenia wyrazów o znaczeniu V na inne połączenie o znaczeniu 'x, a nie Anti (x)’ (por. /12/) lub zamiana liczby pojedynczej na mnogą, czynności jednokrotnej na wielokrotną (por. zwiększenie ilości przedmiotów oceniane jako jeden ze sposobów uzyskiwania wyrazistości — /13/). Przykłady: (17) Udziela rad dla własnej korzyści -» Udziela rad dla własnej korzyści, a nie ze szczerego serca; (149, poi. 154) nieszczęście S- nieszczęścia.

II. Przekształcenia generalizujące³:

a)    Zamiana nazw bardziej szczegółowych na bardziej ogólne — klasyfikatory. Przykłady: (30) modlić się do Ateny -*■ modlić się do bogów; (32) zabójstwo ~> przestępstwo.

b)    Zamiana predykatów bardziej szczegółowych na bardziej ogólne. Przykłady: (119, poi. 121) Chwasty są bujne, a rośliny ogrodowe wątłe -> Chwasty i rośliny ogrodowe nie są do siebie podobne; (51) niemożliwe jest dojść do zgody -> trudno jest dojść do zgody; (24) Lis znalazł się w dziupli i nie może z niej wyjść -*■ Lis znalazł się u> trudnych okolicznościach; (156, poi. 161) Wilk nie zjadł czapli -> Wilk nie wyrządził czapli krzywdy; (139, poi. 144) Mewa upadła martwa -*■ Mewę spotkało nieszczęście.

c)    Zamiana konkretnego opisu sytuacji na jej następstwa, przyczyny, objaśnianie itp. Przykłady: (1) Orzeł zjadł dzieci swego przyjaciela — lisa -> Orzeł zdradził przyjaźń z lisem; (122, poi. 124) Złodzieje chcą zarżnąć koguta -> Złodzieje nienawidzą

⁵ O roli przekształceń tego typu w strukturze tekstu spójnego zob. /I4/.