P1050371

31

Pragmatyczna motywacja Mpotaksy

205

Z indukcyjnej obserwacji lej struktury na poziomie wypowiedzenia złożonego wynika, że funkcja pragmatyczna tekstu mówionego może być czworaka, zależnie od czterech motywów mówienia. Cztery motywy decydujące i cztery odpowiadające im funkcje to:

1)    Poszukiwanie kontaktu, czyli bezinteresowne zaspokojenie potrzeby ekspresji dla własnego „ja", zasygnalizowanie własnego „ja" nadawcy (bez chęci zyskania sprzymierzeńca). Odpowiednia funkcja, nazwana przez Jakobsona eks-presywną, znajduje swój syntaktyczny wyraz w akcie mowy nie skomplikowanego typu sprawozdawczego, głównie parataktycznego. Jest to nizanie — dodawanie zdań łącznych i „odejmowanie" zdań rozłącznych i przeciwstawnych.

2)    Poszukiwanie sprzymierzeńca, czyli funkcja perswazyjna, służy zaspokojeniu potrzeby pozyskania odbiorcy. Za Jakobsonem nazywana też impresywną (za Buhlerem: apelatywną), znajduje ona wyraz w licznych i różnorodnych zdaniach uzasadniających: przyczynowych, w zdaniach odbijających relacje logiczne typu poprzednik-następnik (z wyłączeniem obszaru ustalania chronologii).

3)    Chęć poinformowania, czyli zaspokojenia potrzeby odbiorcy na informację, spełnia funkcja deskryptywna (nazywana przez Jakobsona symboliczną, przez innych też referencjalną). Znajduje ona wyraz w konstrukcjach relatywnych i chro-nologizujących. Tu także odbijają się relacje typu poprzednik-następnik, ale są to zdania operujące deiksą i indukcją lub mieszane. Nazywam je deiktycznymi, indukcyjnymi i deiktyczno-indukcyjnymi.

4)    Motyw konstruktywny, czyli funkcja metatekstowa, służąca rozgraniczaniu różnych poziomów tekstu linearnego, np. na odczuty, pomyślany, przytoczony własny lub cudzy reprodukowany, znajduje wyraz w konstrukcjach zestawionych z przytoczeniem i ich ekwiwalentach¹.

Każdy z czterech motywów może się w tekście objawić w postaci czystej albo też nakładać na inny. Zależnie od tego, w jakiej postaci występują motywy pierwotne, podporządkowane im funkcje są izolowane lub splecione ze sobą. Dla ustalenia odpowiedniości między czterema funkcjami a odpowiadającymi im realizacjami składniowymi trzeba oczywiście wychodzić od funkcji izolowanych.

Proporcje między strukturami reprezentującymi poszczególne funkcje i ich rozkładem związane są prawdopodobnie z typem tekstu. Może okażą się relewantnym kryterium typologii tekstów. W dialogach telefonicznych, na których opieram swoje obserwacje, ujawnia się waga (przewaga) funkcji perswazyjnej, która zaskakuje zwłaszcza na tle słabiej rozwiniętej deskryptywnej, jeszcze skromniejszej ekspre-sywnej, rozbudowaniem służących jej środków syntaktycznych. Funkcja perswazyjna, podporządkowana motywowi zyskania sprzymierzeńca w odbiorcy, znajduje w tekście mówionym wyraz jako odpowiedź na nie zadane, lecz presupono-wane pytanie odbiorcy: Dlaczego? Zanim odbiorca je, według schematu dialogowego, zada:

1

Mo/c to nawet być prymitywna pnruluksu i niotatckstowyini wikarówkami leksykalnymi.