P1050409

[7] Kompozycie rzeczownikowe ttwimominalnc i nominatno-werbalne 245

poza repertuar ról przyjmowanych w dotychczasowych pracach przez różnych badaczy, chodzi nam bowiem o sprawdzenie, czy role te wystarczają do semantycznego opisu kompozycji.

W przytoczonych poniżej rolach semantycznych, wykorzystywanych w naszej pracy, stosuje się schematy z następującymi oznaczeniami: elementy semantyczne w nawiasach to elementy nic występujące w strukturze powierzchniowej kompozycji, elementy podkreślone — elementy utożsamiające się ze znaczeniem całej kompozycji:

A — agens (+ active, — statić) — człowiek, zwierzę, żywioł jako podmioty czynności, np. krwiodawca (A) — V — O, mrówkojad (A) — V — O, wiatrołom A — V — (O).

Pr — procesor (— aćtive, — statić) — podmiot procesu: wodorost (Pr)— V— L; proces: ropotok, krwotok Pr — V.

S — nosiciel stanu (— active, + statić) — przykładem są kompozycje z członem -znawca: rzeczoznawca, literaturoznawca (S) — V — O.

0    — obiekt — istota żywa lub przedmiot doznający skutków czynności: mrów

kojad (A) — V — O, chlebodawca, pucybut.

Res — wytwór czynności (faklytyw Fillmore’a): komediopisarz (A) — V — Res, slowotwórstwo V — Res, maszynopis V — (Res) — I.

1    — narzędzie — mechanizm, część ciała, jakże substancja, za pomocą których

wykonuje się jakąś czynność: lodolaniacz, snopotyiązalka, korkociąg V — O — (/), rękoczyny V — I, parowóz (V) — Ó — I.

L — relacje przestrzenne czynności, procesów, stanów wyrażanych przez V: oczodół S — (V) — L, wodopój O —V — (L).

T — relacje temporalne czynności, procesów, stanów wyrażanych przez V: nocleg V — T, listopad Pr — V — (T).

4. KRYTERIA ENDO- I EGZOCENTRYZMU KOMPOZYCJI Określanie kompozycji jako endo- lub egzocentrycznej zależy w wielu wypadkach od sposobu traktowania formantu. Tak np. hasło chlebodawca można uznać za kompozycję endocentryczną, jako że znaczenie agensa, pokrywające się ze znaczeniem całej kompozycji, jest wyrażone w strukturze powierzchniowej za pomocą formantu¹⁹, byłaby to natomiast kompozycja egzocentryczna, gdybyśmy zwracali jedynie uwagę na znaczenia tematów, a formant pominęli.

Ponieważ w językach o słabo rozwiniętej derywacji (np. w angielskim, niemieckim) zachodzi konieczność uwzględnienia przy kryterium endo-/egzocentryzmu kompozycji jedynie znaczeń tematów (tak właśnie traktują tę cechę Lees i Motsch), przyjmujemy to kryterium także w naszej analizie, a to ze względu na możliwość porównań kompozycji rzeczownikowych we wszystkich trzech badanych językach. W takim ujęciu hasła typu listonosz, chlebodawca będą przez nas interpretowane jako egzocentrycznc, zaś kompozycje typu krwiodawstwo, krwotok — jako endo-centryczne-

'• Tak interpretuje tc kompozycje A. Heinz (Funkcja egsotturyerna rzeęzomtika, Wrocław 1957)