skanuj0074

Epoka piśmienna — doba średniopolska

144 dna, dnu. dno, dnem, dnie) od wieku_lzXVII zaczął się pojawiać nowotwór sUuiwedług jdwuLw funkcji różnych przypadków.

Liczebniki 200-400 (pierwotnie dwie ście, dwu stu, dwiema stoma — odmiana w liczbie podwójnej, trzy sta, trzech set itp. — odmiana w liczbie mnogiej) po zrośnięciu się obu członów’ od wieku XVII zaczęły w celowniku, narzędniku i miejscowniku ustalać formy typu dwustu, trzystu.

Wreszcie liczebniki 500-900 (pierwotnie pięć set, sześć set, potem pięćset, sześćset z odmianą jak kość członu pierwszego), podobnie jak liczebniki 50-90, w XVIII wieku wprowadziły zamiast końcówek pierwotnych końcówkę -u (sześciuset zamiast sześciset).

Jak wynika z tego, co powiedzieliśmy, przełomowym okresem w rozwoju odmiany liczebników głównych był wiek XVIII. Wcześniej, bo już w XVI wieku, ustaliła się do dziś obowiązująca odmiana liczebników porządkowych 11-19: miejsce form typu trzecinaście, trzeciegonaście, trzeciemunaście itp. zajęły formy typu trzynasty, trzynastego, trzynastemu itp. (z odmianą drugiego członu).

W zakresie czasowników zmiany w dobie średniopolskiej dotyczyły raczej szczegółów. U progu tej doby wyszły z użycia pierwotne formy odmiany czasownika być w czasie teraźniejszymi.^^, jeś itp., zastąpione nowotworami jestem, jesteś itp. Końcówka -smy w jesteśmy i w czasie przeszłym (byliśmy, pojechaliśmy itp.) przybrała postać -śmy (jesteśmy, byliśmy, pojechaliśmy itp.) pod wpływem końcówki -ście (jesteście, byliście, pojechaliście itp.). W trybie rozkazującym do końca XVI wieku pierwotną końcówkę -i(-y) utrzymały tylko te czasowniki, w których występowała ona po grupie spółgłoskowej: tni, zetrzy, _ojlepchni, zamkni itp.; w XVII wieku zaczęły one przybierać końcówkę^-/; tnij. zetrzyj, odepchnij, zamknij itp. pod wpływem form typu bij, myj (a więc form w istocie o końcówce, zerowej, por. bij-e, bij-esz, myj-ę, myjesz — zarówno i lub y, jak i j należą tu do tematu czasownika). Nowe formy zwyciężą ostatecznie dopiero w dobie nowopolskiej.

U progu doby średniopolskiej zaznaczył się wzajemny wpływ form czasu przeszłego i trybu warunkowego. Na wzór robilbych, robilibychomjrobilibychmy powstały obok robiłem, robiliśmy!robiliśmy nowe formy robilech, robilichmy (zrazu w Małopolsce i na Śląsku, później też w< języku literackim) - i na odwrót: na wzór

robiłem, robiliśmy/robiliśmy powstały nowe formy trybu waran- 145 kowego robiłbym, robilibyśmy /robilibyśmy. Los tych nowotworów był różny: formy robiłech, robilichmy w czasie przeszłym wyszły / użycia z końcem XVI wieku; natomiast formy robiłbym, robilibyśmy w trybie warunkowym w pierwszej połowie XVII wieku ustaliły się jako wyłączne.

Na koniec trzeba wspomnieć o ważnej zmianie w obrębie całej polskiej fleksji (odmiany rzeczowników, przymiotników, zaimków i czasowników), jaka przypada na dobę średniopolską. Jest to ostateczny zanik liczby podwójnej. Pierwsze wypadki zastępowania form liczby podwójnej formami liczby mnogiej dają się obserwować już w dobie staropolskiej. Jednak jeszcze w XVI wieku liczba podwójna, zwłaszcza w zakresie rzeczowników', była dość częsta.

W wieku XVII i XVIII natomiast formy liczby podwójnej pojawiały się coraz rzadziej, ograniczone już wyłącznie do użyć w połączeniu z liczebnikiem dwa, dwie: dwie babie, dwie ręce, dwie nodze, dwie jabłce, przez dwie lecie. Jako kategoria gramatyczna liczba podwójna przestała istnieć najpóźniej około połowy XVIII wieku. Czasownikowe formy liczby podwójnej (jak np. dowiewa się «my dwaj się dowicmy» z fraszki Kochanowskiego O Koźle), a także nieliczne formy zaimkowe i przymiotnikowe, wyszły z użycia jeszcze wcześniej, bo zasadniczo z końcem XVI wieku. Do dziś utrzymały się tylko pojedyncze rzeczownikowe (nie zawsze zresztą pierwotne) formy liczby podwójnej, używane w funkcji liczby mnogiej (ręce, rękoma, oczy, uszy, oczu, uszu, oczyma, uszyma), wyjątkowo pojedynczej (h> ręku) oraz w utartych połączeniach wyrazowych, zwykle przysłowiach („Mądrej głowie dość dwie słowie”). Więcej form liczby podwójnej, zwłaszcza czasownikowych, zachowało się w gwarach.

c) ZMIANY SŁOWOTWÓRCZE

W dobie średniopolskiej niektóre modele słowotwórcze traciły żywotność i zamierały, a inne przeciwnie — przeżywały okres wielkiej produktywności. Przykładem pierwszej grupy mogą być rzeczowniki z formantem -erz. Część / nich wymieniła formant na inny, np. garbierz czy handlerz na -arz (garbarz, handlarz), szpie-

10 - Zarys dziejów język* polskiego