Magazyn6

9401

186

ARMENJA

rosyjskich, toczonych na obszarze zamieszkałym przez Ormian (podczas Wojny Wschodniej), kiedy miały miejsce pierwsze masowe akty gwałtu na ludności ormiańskiej ze strony nieregularnych wojsk tureckich. W granicach Turcji, na pograniczu Rosji i Persji żyła znaczna ilość Ormian w szeregu wilajetów (prowincyj), zmieszana z muzułmańskimi Kurdami. Ci ostatni, popierani przez władze tureckie, uciskali Ormian. Gdy zaś Rosja postanowiła pozyskać sobie Ormian, celem przygotowania terenu pod aneksję A. tureckiej, od czasów Abd ul-Hamida i Porta zwróciła swą niechęć przeciw Ormianom. Od tego czasu („krwawy sułtan" wstąpił na tron w 1876) aż do r. 1918 stopniowo dokonano wytępienia lub wysiedlenia niemal całej ludności ormiańskiej we wschodnich prowincjach Turcji; z pocz. XX w. ludność ta przewyższała jeszcze i¹/* milj. głów. Rosja w San-Stetan-skich preliminarjach pokojowych i w traktacie Berlińskim zastrzegła dla Ormian tureckich reformy i gwarancje bezpieczeństwa, a nadto zaś do zdobytej już przez Mikołaja I cząstki obszaru A. (Eriwan) przyłączyła dalsze okręgi, Kars i Ardahan, — zwrócone Turcji potem przez Sowiety (1918). Największa jednak część obszaru zamieszkałego przez Ormian pozostała nadal przy Turcji. Na obszarze tym obiecanych reform Porta nie dala, napięcie zaś między Ormianami a muzułmanami wzrastało i doprowadziło do osławionych rzezi, zaczynając od 1894. Za A. ujęła się nietylko Rosja, ale i Francja z Anglją ^ta ostatnia próbuje już pozyskać sobie Ormian od 1878), i ambasadorowie trzech Mocarstw w 1895 (kiedy padło do stu tys. Ormian) żądają od Porty absolutnych gwarancyj bezpieczeństwa dla ludności A. Porta ustępuje na papierze, t. j. wydaje odpowiednie dekrety, ale na obszarze A. pozostaje po dawnemu. Nielepiej było i z początkiem ery młodotureckiej (^l9°9 rzeź w Adanie): wprawdzie niedługo przed r. 1914 Porta ogłosiła istotne reformy dla A., lecz zato po wybuchu wojny doszło do zupełnie zdecydowanej akcji przeciw Ormianom, w czasie której ok. 600 tys. miało być zabitych, a tyleż wysiedlonych. Rosja zamierzała teraz anektować całą A., zdobytą już wojskowo (1915) i w traktacie z Anglją i Francją z 16. V. 1916 zyskała uznanie tych dążności. Po rewolucji 1 os wzrosły nadzieje Ormian na uzyskanie zupełuej niepodległości.

2. Po traktacie w S6vres. Dzięki popar ciu Wilsona istotnie w traktacie Sewrskim, Turcja zmuszona została do uznania niepodległości A. (ar. 88). Równocześnie (10. VIII. 1920) Mocarstwa zawarły z A. w Sevres osobny traktat, uznając jej niepodległość i suwerenność. Granice A. miały być dodatkowo wyznaczone między A. a Turcją. Według żądań Ormian A. miała sięgać od m. Czarnego do Śródziemnego, obejmując tak dotychczasową A. rosyjską, od 28. V. 1918 niepodległą republikę, jak i 7 wilajetów A. tureckiej, na zach. sięgając niemal po Samsun (m. Czarne) i po Mersinę (m. Śródziemne;, a na wsch. do granicy perskiej. Z ważniejszych miast miały tu przypaść A.: Trebizonda (tur. Trab-zun), Erzerum, Bitlis i Van. Mocarstwa nie akceptowały w pełni tych żądań, zwłaszcza odnośnie do wybrzeża m. Śródziemnego. Traktat Sewrski Wilsonowi powierzył (ar. 89) rozgraniczenie między A. a Turcją. Delimitacja Wilsona wyznaczyła zach. granicę A. od portu czarnomorskiego Gireson w kierunku na płn,-wsch. ku Erzincan, stąd na wsch. i płd.-wsch. ku Bitlis, skąd do granicy perskiej na płd.-wsch. od Van. Jednakowoż decyzje Sewrskie i Wilsona nie miały wpływu na układ stosunków w A., gdzie rozstrzygała siła fizyczna. Turcy Ke-mala paszy pokonali Ormian i posunęli się nietylko do granicy ros. z 1914 ale nawet ją przeszli, zajmując Kars i Ardahan, należące do A. ukonstytuowanej w maju 1918 r. W grud. 1920 w twierdzy Aleksandropol (Gumru, na wsch. od Karsu) narzucili A. pokój, w którym, uznając jej niepodl., ograniczyli jej obszar tylko do okręgu Erywań-skiego i zmusili do zrezygnowania ze zdobyczy traktatu Sewrskiego. Ta republika orm. 1 worzy dziś sowiecką A. (39 tys. km² z 1 milj. ludności), wchodzącą wespół z Azerbejdżanem i Gruzją w skład Zakaukaskiej Federatywnej Sowieckiej Socjalistycznej Republiki od 1922. Ti aktat turecko-rosyjski podpisany w Moskwie 16-go marca 1921, uznał (art. 1) suwerenność Turcji nad Ardahanem i Karsem. Potwierdził to traktat z 13. X. 1921, podpisany w Karsie, między Turcją a sowieckiemi republikami Armenji, Azei bejdżanu i Gruzji (Georgji), w którym m. in. A. sowiecka zobowiązała się nie uznawać traktatu Sewr-