page0159

NAZWISKA

wewnętrzne człowieka. Do tej samej części ciała mogło odnosić się kilka wyrazów, co znalazło odbicie w nazwiskach, por. Usta, Gęba, Morda, Buzia. Człowiek może być określany jako Mądry' i Głupi, Miły i Zły, Biały i Czarny. Mógł być nazywany od tego, w co się ubierał, np. Koszula, Czapka. Nierzadkie są też nazwy pochodne od różnego typu wyrazów o znaczeniu abstrakcyjnym, np. Cnota, Gniew, Prawda.

Odrębną, ale bardzo wyrazistą grupą wśród nazw osobowych pochodnych od apelatywów są formacje pochodne od określeń zawodów. Każdy zawód mógł znaleźć swoje odbicie w nazwiskach. Nazwiska mogą więc stanowić źródło poznania dawnych zawodów. Np. nazwisko Pierca pochodzi od apelatywu pierca, który w średniowieczu znaczył 'zastępca, rzecznik sądowy'; nazwisko Pieniężnik pochodzi od apelatywu pieniężmk, który określał człowieka trudniącego się wymianą pieniędzy. Nazwy osobowe pochodne od zawodów znane są w Polsce od wczesnego średniowiecza. Nazwiska pochodne od dawnych przezwisk i nazw zawodów cechuje dziś wysoka frekwencja. Do tej grupy należy np. Nowak (od ap. nowak 'człowiek nowy w danym środowisku, przybysz') zajmujący pierwsze miejsce na liście frekwencyjnej (220 217 nosicieli).

Dawne nazwy heraldyczne, nazwy herbów i zawołań przechodziły do kategorii nazw osobowych głównie przez określenie pojedynczych członków grupy ludzi pieczętującej się tym samym znakiem herbowym. Te wtórne nazwy osobowe mogły być równe nazwom herbowym (n. herbu Korab = n. os. Korab) lub też nazwa osobowa otrzymywała sufiks patro-nimiczny (n. herbu Korab — n. os. Korabie lub Korybita). W początkowej fazie tego procesu nazwy osobowe wskazywały na przynależność danej osoby do rodu posiadającego wspólny herb. Do kategorii nazwisk przechodziły odheraldyczne nazwy osobowe w dwu wariantach: zastępowały nazwiska (typ fan Korab) lub też nazwa odheraldyczna była przez jakiś czas trzecim określeniem (typ Jan Korab Laskowski). Później te dwa określenia stawały się nazwiskiem dwuwyrazowym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie w tej samej postaci. Dziś pisane są z zasady z łącznikiem (typ Jan Korab-Laskowski). Nazwiska odheraldyczne są dziś rzadkie. Niska jest też frekwencja użycia poszczególnych nazwisk.

Od nazw osobowych pochodnych od imion, apelatywów i od nazw heraldycznych tworzone były formy patronimiczne. Wskazywały one, czyim synem był człowiek określany nazwą odojcowską. W okresie średniowiecza patronimika tworzone były najczęściej przy użyciu sufiksów -ic (wtórne -icz) i -owić (wtórnie -owicz). Rzadkie były patronimika z sufiksem -ę. Od XV w. ten typ patronimików zaczął być wypierany

155