page0433

POGRANICZE PÓŁNOCNO-WSCHODNIE

J. Powierski (1985), podczas podboju krzyżackiego część ludności pruskiej wyginęła, część uciekła na Litwę, emigrowała na Pomorze Gdańskie i do Polski, gdzie utworzyła trzy rody heraldyczne (herbowe), które weszły w szeregi polskiego rycerstwa, a następnie stanu szlacheckiego. Pozostali Prusowie stali się poddanymi Zakonu. Krzyżacy, kolonizując od zachodu i północy podbite ziemie pruskie, nadawali duże obszary ziemskie rycerzom, głównie Niemcom, zakładali liczne folwarki, wsie czynszowe oraz młyny, tartaki, folusze i hamernie (kuźnie żelaza). Pierwszymi osadnikami w nowo zakładanych wsiach byli Niemcy, później, szczególnie na południu i wschodzie, nadawano ziemie Polakom i Prusom. Do 1309 r. zasiedlono Pomezanię, północną część komturstwa elbląskiego oraz północną Warmię. Po r. 1310 kolonizowano ziemie między Wisłą, Łyną i górnym biegiem Drwęcy, zakładając wsie w miejscu dawnych osad pruskich. Po 1321 r. zasiedlano dawną ziemię sasiriską. W latach 1325--1350 kolonizowano środkową i południowo-wschodnią Warmię, zakładając Wartembork (1329; dziś Barczewo), Dobre Miasto (1329), Reszel (1337) i Jeziorany (1338) oraz Olsztyn (1353).

Do końca XIV w. osadnictwo posunęło się daleko w głąb Prus, jego zasadniczy kierunek wyznaczają lokacje takich miast, jak Sępopol (1351), Rastembork (dziś Kętrzyn, 1357), Olsztynek (1359), Nidzica (1381), Pasym (1381), Ządzbork (dziś Mrągowo, 1400), Bisztynek (1385) i Biskupiec Reszelski (1395). Na przełomie XIV i XV w. kolonizacją objęto tereny puszczańskie na zachód od Wielkich Jezior Mazurskich, Węgorapy i Wy-struci. Po r. 1410 ustał napływ osadników z Niemiec, a ludność miejscowa, wobec dużych zniszczeń wojennych, nie była zdolna do aktywnego udziału w kolonizacji wewnętrznej. Rozwinęła się wówczas na szeroką skalę imigracja polskich chłopów i szlachty z Mazowsza, głównie na tereny Galindii, zachodniej Jaćwieży i południowej Warmii, co w iązało się z uzyskaniem praw miejskich przez Ełk (1435) i Pisz (1451). J. Powierski pisze, że na przełomie XIV i XV w. ludność pruska w państwie krzyżackim liczyła 120-140 tys., stanowiąc ponad połowę ogółu mieszkańców. Obok Prusów żyło tu 100-105 tys. Niemców i 25-30 tys. Polaków. W części Prus leżącej w zasięgu osadnictwa polskiego ludność pruska przejmowała język polski, a na terenach znajdujących się w zasięgu osadnictwa niemieckiego ulegała germanizacji. Jeszcze w XVI w., zwłaszcza w Sambii, znaczna część ludności pruskiej zachowała swój język. Na jej potrzeby przetłumaczono i opublikowano w Królewcu dwa wydania luterańskiego „Katechizmu" (1545) i mały katechizm Lutra zwany „Enchiridionem" (1561). Są to — obok wcześniejszego „Słownika elbląskiego" oraz XVI-wiecznego słowniczka

429