214

214 Epoka osmańska

dliwości, w jaką wyposażył ją Bóg, a wówczas na świecie zapanowywał nieład, który trwał, dopóki nie pojawił się nowy, dłużej panujący władca, wyznaczony przez Boga i wyposażony w niezbędne przymioty.

Najbardziej systematyczną próbę wyjaśnienia tego, dlaczego dynastie padały ofiarą własnych słabości, podjął Ibn Chaldun. Jego objaśnienie jest złożone: asabijja panującej grupy, a więc solidarność konieczna dla zdobycia i utrzymania władzy, stopniowo zanikała pod wpływem życia miejskiego, a władca zaczął szukać poparcia w innych grupach:

Wiedz, że panujący osiąga władzę - jak to już powiedzieliśmy - jedynie dzięki pomocy swojego ludu. [...] To dzięki tej pomocy zwalcza tych, którzy występują przeciwko jego dynastii. Spośród tego ludu wyznacza ludzi do sprawowania urzędów, do pełnienia funkcji wezyra, do pobierania podatków, ponieważ to oni go wspomagają w panowaniu, i to oni razem z nim uczestniczą w jego działaniach i współdziałają we wszystkich jego zadaniach. Jak powiedzieliśmy, tak się dzieje, póki trwa pierwszy okres panowania dynastii. Kiedy jednak nadchodzi okres drugi, władca objawia swoją bezwzględność, monopolizuje władzę i odpycha swoich ludzi od siebie, W rezultacie stają się oni jego wrogami, a on potrzebuje innych bliskich ludzi nie wywodzących się z jego rodu, których używa do obrony przed swoimi i do odsunięcia ich od siebie¹.

Z upływem czasu władca przestaje przestrzegać szarłatu, stanowiącego podstawę dobrobytu miast i związków samego władcy z ludnością miejską. Jego otoczenie pada ofiarą pożądania luksusu i wydatków na rozpustę, co prowadzi do nadmiernego opodatkowania, a wtedy „w ich duszach rodzi się apatia, która nachodzi ludzi, gdy tracą kontrolę nad własnymi sprawami, a stając się narzędziem w rękach innych popadają w zależność od nich”².

Kiedy wymagania władcy stawały się tak wielkie, że społeczeństwo nie było w stanie ich zaspokoić, to nie zawsze musiało to być wynikiem rozrzutności dworu, ale mogło po prostu wynikać z ograniczeń społecznej wydajności. Aby państwo było stabilne, zależna od niego prowincja powinna produkować dostatecznie dużo żywności, by wyżywić ludność miast i dostarczyć wystarczającej ilości surowców do produkcji. Ci, którzy zajmowali się hodowlą bydła, uprawiali ziemię i wyrabiali towary, musieli wytwarzać nadwyżkę, z której dzięki opodatkowaniu utrzymywano dwór władcy, rząd i armię. O tym, czy to było możliwe, decydowało wiele czynników, z których pewne ulegały zmianom. Następowały przekształcenia w technologii produkcji: udoskonalenia - na przykład wynikające z wprowadzenia nowych upraw lub nowych metod nawadniania - umożliwiały jej wzrost i zwiększenie nadwyżki; z drugiej strony utrata

1

   Ibn Haldun, Al-Muąaddima, Bejrut 1979, s. 324-325; przekład z arabskiego: J. Danecki; por. przekład angielski, t. I, s. 372.

2

   Tamże, s. 260; przekład z arabskiego: J. Danecki; por. przekład angielski, 1.1, s. 300.