klstidwa073

140 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

ności, czy który z tych terminów nie oznaczał początkowo lata, wyraz bowiem leto jest stosunkowo późnego, nowszego pochodzenia (podobnie jak i eseni. 'jesień’). Nazwa zimy (sł. zima) jest równie pradawna, jak obie nazwy wiosny (porówn. lit. żerna 'zima⁵, stind. hi mali 'chłód; zima’ etc.).

Obok takich określeń, jak „zimą", ‘„latem", „na przedwiośniu" etc. spotykamy też u włościan słowiańskich inne, wzięte od nazw czynności gospodarskich, związanych z okresem czasu, o który w danej chwili chodzi. Mówi się więc często (u nas czy gdzie indziej): „w żniwa" (albo nawet ściślej — „w same żniwa"), „w kopania",, „w winobranie", „w siewy" i t. p. K Także od zjawisk przyrody bywają nazywane owe „małe pory roku", t. zn. owe charakterystyczne przez taką lub inną cechę, niezbyt długie okresy czasu, nieodgrani-czone ściślej od reszty roku. Więc zarówno na Wielkorusi, jak i na drugim krańcu Słowiańszczyzny u Czarnogórców okres opadania liści z drzew zwie się listopadem (u Wielkorusów odmienna postać tej nazwy: listopad' oznaczać ma też według Dala 'jesień’). Ostatnie dnie lutego i pierwsze marca, kiedy w Czarnogórzu pospolicie bywa bardzo zła pogoda, zwą tamtejsi mieszkańcy s j eć, którym to wyrazem określają zresztą obok tego wogóle 'złą pogodę’ (porówn. nasze sieka-wica 'gwałtowny deszcz lub grad z wichrem; wichura ze śniegiem lub deszczem’). — Wszystko to są resztki odwiecznych nawyknień, a dzięki właśnie podobnym wyodrębnianiom najbardziej charakterystycznych i długotrwałych zjawisk, czy ich zespołów, rozwinął się niegdyś tylko co przez nas omówiony system, wyróżniający naprzód zapewne — gdy chodzi o wiele ludów północnej Eurazji — dwie, a później 3 i 4 główne pory roku, co wypełniły sobą cały cykl dorocznych zmian.

106. Nie wchodząc tu w bliższe szczegóły, zaznaczymy ogólnie, że jakkolwiek wyróżnianie pór roku poprzedziło koncepcję samegoż roku, to jednak i ta koncepcja jest bardzo dawna. Jak wynika z wskazówek porównawczej etnografji, od tysięcy też lat pojawiły się próby pogodzenia księżycowej czyli miesięcznej rachuby czasu z słoneczną czyli roczną na drodze podporządkowania mniejszej, t. zn. księżycowej jednostki czasu jednostce większej, to jest słonecznej. Za daw-

tkwiący zapewne w wyrazie vesna, znaczy 'świecić' (porówn. § 62); zaś pień w sł. ]ar’Ł 'wiosna’ jest może, wbrew innym przypuszczeniom, identyczny co do genezy z pniem jar- w takich wyrazach, jak poi. jarzyć się, bułg. j ara 'blask, światło', wkrs. jarkij 'jasny, jaskrawy⁵.

Bułgarzy i Serbochorwaci nie używają wyrazów vesna i jar*. Wiosna zwie się u nich „przedleciein' (bułg. prolćf, serb.-chorw. próljeće; podobne wyrazy, znane i Słowianom północnym, wyrażają charakterystyczne podporządkowanie wiosny latu).

¹ Warto zaznaczyć w tym związku, iż słowiańską nazwę jesieni: eseńi łączą etymolodzy z goc. as ans 'czas sprzętu, żniw⁵.

nością tych prób przemawia, że je widzimy u bardzo wielu ludów, zamieszkujących Ziemię. I byłoby wszystko — nawet w obrębie prymitywnych kultur — poszło jaknajskładniej, gdyby księżycowa jednostka czasu mieściła się pewną okrągłą ilość razy w słonecznej, in-nemi słowy, gdyby czas trwania roku, wyrażony w dniach, dzielił się dokładnie przez czas trwania miesiąca. Jak wiadomo jednak, tak nie jest. Rok słoneczny posiada 365 d. 5 g. 49 m.: okres ten jest o blisko 11 dni (10 d. 21 g.) dłuższy niż 12 księżycowych miesięcy, natomiast

0    przeszło 18 dni (18 d. 15 g. 44 m.) krótszy, niż 13 tychże miesięcy. Oczywiście ludy niecywilizowane nie mogły odkryć tych zawiłości. Powstały stąd błędy w uzgadnianiu obu jednostek czasu, które dziś jeszcze trwają po wsiach słowiańskich. Dla chorwackiego wieśniaka z Samoboru księżyc „odmładza się“ 13 razy do roku; dla niejednego polskiego chłopa również rok ma 12 miesięcy kalendarzowych, ale 13 zmian księżycowych i t. d. Takie przekonania z natury rzeczy prowadzić mogą do 13-miesięcznego roku. Jakoż istotnie rachuba według 13-irfiesięcznych lat jest w użyciu u bardzo wielu ludów. Pomijając tradycję Estów (według której rok miał mieć dawniej 13 miesięcy, ale właściciele ziemscy zręcznie trzynasty skradli czy ukryli, aby za jeden miesiąc mniej płacić podatki), 13-miesięczny rok znajdujemy dziś w faktycznem użyciu u Ostjaków (ugryjskich), u t. zw. Je-nisejskich Ostjaków, u Ałtajców, Sojotów i innych „półdzikich" ludów północnej Azji. Z drugiej strony jest też bardzo wiele ludów niecywilizowanych, posługujących się rokiem 12-miesięcznym. Rzecz prosta nieścisłość zarówno pierwszej, jak i drugiej koncepcji musi się z natury rzeczy co pewien czas zdradzać, i wtedy, jak niżej zobaczymy, automatycznie zmusza do poprawek. Zanim jednak pi zejdziemy do tej kwestji, podkreślmy naprzód, iż u bardzo -wielu czy raczej prawie wszystkich ludów północnej Ameryki i Eurazji a w mniejszym stopniu także u ludów Afryki poszczególne księżycowe miesiące otrzymały własne nazwy, i zapoznajmy się z odnośnemi terminami Słowian.

Urabianie osobnych nazw dla miesięcy nawet przez ludy nisko stojące pod względem kulturalnym stanie się rzeczą zrozumiałą, gdy się uwzględni z jednej strony, jak ważnym miernikiem czasu jest księ-życ-miesiąc, i z drugiej, jak wielką rolę odgrywają w życiu człowieka owe, omówione wyżej, zmiany, zachodzące w ciągu roku w zespołach zjawisk. Nie zaskoczy też nas bynajmniej, jeśli — co istotnie ma, miejsce — znajdziemy osobne imiona dla księżyców-miesięcy u takich np. Ajnów, Eskimów, Czukczów, Tunguzów, Samojedów, Wogułów i t. d.,

1    t. d. Najpospoliciej imiona te tworzone są od zjawisk przyrody, charakterystycznych dla danego miesiąca, od zajęć łowieckich, rolniczych

¹ W rozdziale o początkach pisma zapoznamy się nawet z kalendarzem drewnianym ze zbiorów etnograficznych w Cieszynie na Śląsku, który wyraźnie podaje 13 księżyców w roku (ob. też § 125).