klstidwa074

142 C. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

i in. etc. Więc np. u Teleutów 1. miesiąc ich roku, odpowiadający naszemu kwietniowi, został (wg. Georgiego) przezwany od nazwy wiewiórki, pojawiającej się masowo w tym czasie; 2. — od radła; 3. — od rośliny Erythronium dens canis L., której jadalne korzenie podówczas kopią;... 6 — od zbiorów'; 7. — od młócki;... 11. — od wiatru i t. p.

I Słowianie — wbrew błędnym mniemaniom niektórych filologów', nie orientujących się w⁷ porównawczej etnografji, — od dawien dawna musieli mieć nazwy dla miesięcy. Ich rodzime, stare, tu należące terminy, jakich część przetrw^rała do dzisiaj m. i. w ustach ludu lub dochowała się w zabytkach dawnego piśmiennictwa, z pew^r-nością nie powstały dopiero na wzór przyniesionych przez cywilizację rzymską czy chrześcijańską, ani też nie były pierw^rotnie wyłącznie nazwami t. zw. małych pór roku, zupełnie niezależnemi od księżycowej rachuby czasu; przeciwnie, biorąc początek od zjawisk przyrody lub zajęć człowieka, charakteryzujących dane czasokresy, od-dawna przeważnie służyły księżycom,na owe czasokresy przypadającym.

107. Najgruntowniejszym z bardzo nielicznych dawniejszych artykułów, poświęconych nazwom miesięcy u Słowian, jest obszerna porównawcza rozpraw⁷a Fr. Miklosicha „Die slavischen Monatsnamen“ (Denkschriften d. k. Akademie d. Wissenschaften, t. 17; r. 1868, str. 1—33). Na tym autorze, a także i na innych, oparł swe wywody L. Nie-derle (SSOK, t. 3, zesz. 2, r. 1925, str. 746—750), nie uwzględnił jednak niektórych ważnych źródeł etnograficznych (jak np. J. Kovaćeva; SbNU., t. 30, r. 1914, str. 74 i n.). Z najnowszych przyczynków wymienić należy F. Spahy „Naśi narodni nazivi mjesici u turskim ka-lendarima iz sedamnaestog vijeka“ (Glasnik Zem. Muz. u Bośni i Her-cegowini, t. 42, r. 1930, str. 185—205).

L. Nięderle, próbując zestawić słowiańskie nazwy miesięcy, znalazł, że choć zasiąg wielu z nich ogarnia liczne kraje, jednak prawie każda ma całkiem nieraz odmienne znaczenie, określając u jednych Słowian taki, u innych zaś inny miesiąc. Nie dostrzegł jednak, iż ta zmienność znaczenia, gdy chodzi o kilkanaście najważniejszych tu dla nas, to znaczy najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych nazw, obraca się w przeważnej ilości w⁷ypadków w sposób zgoła uderzający tylko w granicach dwu sąsiadujących ze sobą miesięcy. Tak sł. prosintcb, o ile mi dotychczas wiadomo, służy wzgl. służył wyłącznie 12. albo 1. miesiącowa naszego współczesnego roku; sećlńl — li tylko 1. albo 2. (ob. § 110); berzunt — 3. albo 4.; travi>ńi> służy copraw^rda aż czterem sąsiadującym ze sobą miesiącom (3., 4., 5. albo 6.), ale już kvett>ńB znowuż tylko 4. albo 5.; ćerytńB — 5., 6. albo 7.; lipBńB — 6. albo 7.; sbrpbńb — 6., 7. albo 8.; yersŁÓB — 9. m. (tylko u Czechów — 7. lub 8. m.); rujBńB. czy rjujEńb — 9. albo 10.; pazdernikr. — 10. m.; listopada — 10. lub 11.; student czy stud&ń& — 11., 12. albo 1.; grudbńB — 10., 11. albo 12. (wyjątkowo u Słowaków hruden znaczy '9. m.’, a u Czechów hruden 'miesiąc przybytni, interkalowany między 12. a 1.’, albo też *1. m.’). Krótko mówiąc, na 14 przytoczonych nazw tylko 6 obejmuje sobą więcej niż 1 lub 2 sąsiadujące miesiące, a i z tych sześciu verstńL daje semantyczne odchylenia najzupełniej lokalne i zapewne całkiem przypadkowe. Wahania znaczeń poszczególnych słowiańskich nazw miesięcy nie dziwią zresztą wcale, są bowiem do gruntu usprawiedliwione tern, że: 1) nieliczne tylko zjawiska, z pośród dających nazwy miesiącom, trwają wyłącznie jeden księżyc czy tern bardziej część księżyca, 2) daty wielu z tych zjawisk przesuwają się nieco wstecz lub naprzód zależnie od wahań klimatycznych oraz od geograficznego położenia danego kraju i t. p. \ a wreszcie 3) nie-współmierność miesięcznej (księżycowej) i rocznej (słonecznej) jednostki czasu musiała powodować niegdyś ruchliwość nazw czyli ich przesuwanie naprzód lub wstecz, zależnie od tego, czy miano do czynienia z rokiem 13- czy też 12-księżycowym (ob. §§ 116 in.)^{1 2 3 4 5 6 7}. Szczególnie ciekawe w tym związku jest też stosowanie przez dany lud jednej i tej samej nazwy do dwu następujących po sobie miesięcy z dodaniem określników: mały i wielki (porówn. np. u Bułgarów — golem sććko '1. m.’: mali>k sećko '2. m.’; u Serbochorwatów wzgl. Słoweńców — mali traven '[3. albo] 4. m.’: veliki traven '[4. albo] 5. m.’; mali serpen '6. m.’: veliki serpen 7. m.’; u Czechów mały ćerven '6. m.’: cerven veliky 7. m.’ i t. p.). M.i. w górach polskich ten sposób nazywania sąsiadujących ze sobą miesięcy spotyka się wcale często. Do pewnego stopnia przypominają się tu niektóre nazwy miesięcy interkalowanych (ob. w § 125 stosunek nazw: marzec i marczyk albo podmarczyk, lecz porówn. dalej § 116).

108. Dokładniejszy przegląd słowiańskich nazw miesięcznych — bez którego się tu obejść nie możemy, a który pomimo treściwości wiele niestety zabrać musi miejsca — rozpoczniemy od czerwca, lipca i sierpnia, gdyż sytuacja odnośnych miesięcy w czasie da się ustalić ze stosunkowo największą dokładnością⁸. O wyrazie

1

Porówn. tu jako przykład fakt następujący. Dwa miesiące na pograniczu

2

lata i jesieni zostały nazwane przez część Słowian od „zarzewu" i rui jeleni oraz łosi (ob. § 108). Otóż, powiedzmy, ruja jeleni zaczyna się u nas normalnie w sa

3

mym końcu sierpnia; bywają jednakowoż lata, kiedy początek jej opóź-

4

* Zupełnie w^ryjątkowo zmiana znaczenia danej nazwy miesięcznej zachodzi

5

skutkiem jeszcze innych przyczyn. Tak Słowacy przenieśli nazwę grud tń* na 9. m.,

6

bowiem o tej porze „oraći ourody pripravuji, hrudy rozraźejl“ (Miklosich, 1. c.,

7

str. 13).

8

"W poniższym przeglądzie nie ograniczam się wyłącznie do materjałów ściśle etnograficznych, gdyż to przy dzisiejszym stanie wiedzy nie jest możliwe, o ile się chce dać jaki taki syntetyczny obraz.