Untitled Scanned 09

znane są już ich rozwinięte stadia końcowe, niezależnie od tego, jak owocne jest spojrzenie wstecz na formy zalążkowe. Formuła: „uśmiech jest ekspresją ducha”, zdaje się ujmować ten fenomen w sposób nadmiernie podniosły i jednostronny, uwzględ niać tylko pewne formy uśmiechu dorosłych. Nie wydaje się natomiast słuszna w odniesieniu do pewnych prostych form zmysłowego dobrego samopoczucia i zadowolenia ani do od powiadających im min małego dziecka. Jeśli jednak ujmiemy ją w węższym sensie, jako język min i gestykulację sugerującą związki sensu, to z zakresu formuły wypadnie uśmiech zmysłu wo-odruchowy, witalny. Ale wówczas „już nic” nie sugcrtl jący, nie dający niczego do zrozumienia uśmiech wewnętr/ nego spokoju, wybawienia i ekstazy, który czasami maluje się na twarzy zmarłego, także nie będzie należał do zakresu lę| formuły.

Jeśli, uśmiech staje się ekspresją, w każdej formie wyj liżą człowieczeństwo człowieka. I to nie tylko tak, jak czyni to każdo ekspresja, nawet najbardziej nieopanowana ekspresja silnyi li uczuć, w której przejawia się wszak także coś ludzkiego, ule tylko tak, jak śmiech i płacz, które jako przywilej człowieku objawiają się jako specyficzne formy utraty panowania iihiI sobą, lecz przez aktywne zachowywanie spokoju i yy opąnu wanym dystansie. Także w formach wyrażających zakłopotanie, wstyd, smutek, gorycz, rozpacz uśmiech sygnalizuje - iuis/i| wyższość nad nimi. Nieprzypadkowo człowieczeństwo c/lu wieka ujawnia się w cichym, umiarkowanym geście, jego ązln chetność w odprężeniu i grze, jako przeczucie na początku, jako pieczęć na zakończenie. Zawsze, gdy się pojawia, delikatny blask uśmiechu dodaje piękna, jakby miał w sobie coś boskie go-przełożył Zdzisław Krasnod^lnkl

PRZYCZYNEK DO ANTROPOLOGII AKTORA

W pierwszej chwili może wydać się dziwne, że antropologia filozoficzna zajmuje się aktorem. Otóż jeszcze dziwniejsze jest, że do tej pory przeważnie tego nie czyniła.¹ Aktor przedstawia człowieka. Jeden człowiek ucieleśnia drugiego. Nigdzie indziej tego nie zobaczymy. W poezji i sztukach plastycznych ucieleśnienie dokonuje się „okrężną drogą”, „z dystansu”: w słowie, barwie i kształcie, nie w samym człowieku. Na co dzień spotykamy człowieka „takiego, jaki jest”, bez szminki i udawania.

1 zapewne owa bezpośrednia dostępność jest metodologicznie nieocenioną zaletą w oczach antropologć>w, którzy chcą wszak wiedzieć, jaki człowiek jest i czym jest. Sytuacja aktora stanowi natomiast skomplikowaną, refleksyjnie odbitą w sobie jedność, w której ucieleśniana osoba roli przesłania ucieleśniającą osobę aktora. Pan X jako Otello i pani Y jako Desdemona są osobami przedstawienia i należą — dosłownie, jeśli zważyć na to, że niemieckie słowo Yorstellung znaczy też „wyobrażenie” — do królestwa fantazji. Otello i Desdemona to obrazy oznaczające rze-

207

1

Wartościowe prace dotyczące tej problematyki: Karl Lowith, Das lndivi-cluiim in der Rolle des Mitmenschen (1928). wraz z moim aneksem o Pirandellu; liirg Zutt. Die innere Haltung, ..Monatschrift fiir Psychiatrie und Neurologie" (1929); Hans Kunz, Die anlhropologische Bedeutung der Phamasie (1946); j p. Sartre. L’imaginaire (1938; polski przekład: Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum. P. Beylin. Warszawa 1970) i L’etre el le tyeant (1944): D. J. van Lennep, Het wezen van de projeclie (dysertacja), Utrecht 1948. Ponadto prace Huizingi. Buytendijka i Bally’ego o zabawie.