img008

/nunc są już ich rozwinięte studiu końcowe, niezależnie od tego. juk owocne jesl spojrzenie wstecz nu łoimy zalążkowe. l'oimułu: ..uśmiech jest ekspresją ducha”. /duje się ujmować ten fenomen w sposób nadmiernie podniosły i jednostronny, uwzględniać tylko pewne formy uśmiechu dorosłych. Nie wydaje się natomiast słuszna w odniesieniu do pewnych prostych form zmysłowego dobrego samopoczucia i zadowolenia ani do odpowiadających im min małego dziecka. Jeśli jednak ujmiemy ją w węższym sensie, jako język min i gestykulację sugerującą związki sensu, to z zakresu formuły wypadnie uśmiech zmysło-wo-odruchowy. witalny. Ale wówczas „już nic” nie sugerujący. nie dający niczego do zrozumienia uśmiech wewnętrznego spokoju, wybawienia i ekstazy, który czasami maluje się na twarzy zmarłego, także nic będzie należał do zakresu tej formuły.

Jeśli uśmiech staje się ekspresją, w każdej formie wyraża człowieczeństwo człowieka. I to nic tylko tak. jak czyni to każda ekspresja, nawet najbardziej nieopanowana ekspresja silnych uczuć, w której przejawia się wszak także coś ludzkiego, nic tylko tak. jak śmiech i płacz, które jako przywilej człowieka objawiają się jako specyficzne formy utraty panowania nad sobą. lecz przez aktywne zachowywanie spokoju i w opanowanym dystansie. Także w formach wyrażających zakłopotanie, wstyd, smutek, gorycz, rozpacz uśmiech sygnalizuje naszą wyższość nad nimi. Nieprzypadkowo człowieczeństwo człowieka ujawnia się w cichym, umiarkowanym geście, jego szlachetność w odprężeniu i grze, jako przeczucie na początku, jako pieczęć na zakończenie. Zawsze, gdy się pojawia, delikatny blask uśmiechu dodaje piękna, jakby miał w sobie coś boskiego.

przełożył Zdzisław Krasnodębski

PRZYCZYNEK DO ANTROPOLOGII AKTORA

W pierwszej chwili może wydać się dziwne, że antropologia filozoficzna zajmuje się aktorem. Otóż jeszcze dziwniejsze jest, że do tej pory przeważnie tego nie czyniła.¹ Aktor przedstawia człowieka. Jeden człowiek ucieleśnia drugiego. Nigdzie indziej tego nic zobaczymy. W poezji i sztukach plastycznych ucieleśnienie dokonuje się „okrężną drogą”, „z dystansu”: w słowie. barwie i kształcie, nie w samym człowieku. Na co dzień spotykamy człowieka „takiego, jaki jest”, bez szminki i udawania. I zapewne owa bezpośrednia dostępność jest metodologicznie nieocenioną zaletą w oczach antropologów, którzy chcą wszak wiedzieć, jaki człowiek jest i czym jest. Sytuacja aktora stanowi natomiast skomplikowaną, refleksyjnie odbitą w sobie jedność, w której ucieleśniana osoba roli przesłania ucieleśniającą osobę aktora. Pan X jako Otello i pani Y jako Desdemona są osobami przedstawienia i należą — dosłownie, jeśli zważyć na to, że niemieckie słowo Vorstdlung znaczy też „wyobrażenie” — do królestwa fantazji. Otello i Desdemona to obrazy oznaczające rzc-

207

Wartościowe prace dotyczące tej problematyki: Karl Ldwith. Das lndivi-duum in der Rolle des Milmenschen (1928). wraz z moim aneksem o Pirandellu: Jurg Zutt. Die innere Hahung. ..Monatschrift fiir Psychiatrie und Neurologie” (1929); Hans Kunz. Die anihropologische lledeulung der Phanlaiic (1946); J. P. Sartre. /.'imaginaire (1938; polski przekład: Wyobrażenie. Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum. P. Ucylin. Warszawa 1970) i L'tire el le Niani (1944); D. J. van Lennep. Hel wezen van de projeciie (dysertacja). Utrecht 1948. Ponadto prace Huizingi. Buytcndijka i Bally‘cgo o zabawie.