IMG722 (2)

20 Program estetyki strukturalnej

ją aktualizować. Z tego napięcia rodzi się wartość estetyczna przekazu. Obydwa konflikty: funkcji estetycznej z innymi funkcjami i funkcji estetycznej z normą, decydują o historyczności struktury dzieła sztuki, o tym, że może ono żyć we wciąż zmieniających się konwencjach odbioru, za każdym razem ujawniając inny aspekt swojej chwiejnej równowagi.

Za trzecią cechę istotną estetyki Mu'karovskiego uznać trzeba jej nachylenie socjologiczneT7Struktura-listyczna teoria sztuki wyrosła z lingwistyki, ale w dalszym rozwoju bardzo wiele, być może najwięcej, zawdzięczała inspiracjom socjologii. Oba te oddziaływania wycisnęły zresztą zauważalne piętno na jej stylu. Wspominałem już, że Mukafovsky stanowczo odrzucał socjo-logizm w jego genetyczno-redukcjonistycznym wydaniu. Nie zajmowało go to, w jakim stopniu dzieło wyraża interesy i aspiracje grupy społecznej, którą reprezentuje twórca, ani jak odzwierciedla w swojej warstwie tematycznej warunki życia zbiorowego.rPrzesunął punkt ciężkości na sprawę funkcjonowania utworu w społeczeństwie i na sprawę socjalnego zakorzenienia możliwości, norm, reguł i środków twórczości artystycznej. Słowem: z jednej itrony chodziło o opis procesu „stawania się” dzieła 'Vf różnorodnych sytuacjach odbioru, w których zderza się ono ze społecznie utwierdzonymi systemami przyzwyczajeń estetycznych i pozaestetycznych, z gustami i oczekiwaniami publiczności, ujawniając przy tym elastyczność i niezamkniętość swego sensu; z drugiej zaś o określenie tradycji danej sztuki (np. literatury) jako korelatu struktury społecznej, w którą uwikłana jest osobowość twórcy.

Powiedzmy wreszcie na koniec: do rysów charakterystycznych estetyki Mukafovskiego należy z pewnością i to, że stale żywiła się ona w sposób nie tajony doświadczeniami sztuki współczesnej. Nie bez znaczenia jest oczywiście okoliczność, że Mukafovsk^ szereg wnikliwych studiów poświęcił literaturze nowoczesnej (Nezval, Capek, Yanćura), malarstwu surrealistycznemu, awangardzie teatralnej czy filmowej. Nie to jednak było najważniejsze. Dążenia, programy i realizacje sztuki dwudziestowiecznej odegrały w estetyce Mukafoyskiego doniosłą rolę przede wszystkim jako źródła inspiracji metodologicznej. Określiły w znacznej mierze napięcie kierunkowe jego koncepcji teoretycznych, sposób proble-matyzowania zjawisk i zakres analitycznej spostrzegawczości.

Janusz Sławiński

¹    Najważniejsze fragmdnty dostępne są po polsku w tomie Praska szkoła strukturalna w latach 1916-1949. Wybór materiałów. Pod red. M. R. Mayenowej, Warszawa 1968, s. 43—55.

²    ib. s. 5.1.

^s Pierwszym bezpośrednim świadectwem metodologicznego rozrachunku z formalizmem były ogłoszone w 1934 r. uwagi Mu-karovskiego na marginesie czeskiego przekładu Teorii prozy Szkłowskiego. Przedr. w: Kapitoly z leski poetiky. t. I wyd. 2, Praga 1948, s. 344-350.

* Pierwszą wersję swojej teorii proiSsu historycznoliterackiego sformułował Mukarovsk£ w pracy Poldkooa Vzxiesenost pfirody (*934)» przedr. w: Kapitoly z leskę poetiky, t. II wyd. 2, s. 91-176. Rozprawa ta zapoczątkowała strukturalistyczną historię literatury. Por. jej współczesną ocenę w szkicu F. Vo-dićki Celistoost literdrmho procesu w: Struktura vyvoje, Praga 1969, s. 308-327.

⁵    Por. szkic Notatki do socjologii języka poetyckiego zamieszczony w niniejszym tomie.

⁶    To samo da się — mutatis mutandis — powiedzieć o sposobie konstruowania wywodu w ramach jednej pracy. Znamienną cechą stylu Mukafovskiego jest skłonność do powtarzania tej samej tezy w różnych wariantach, stopniowo coraz bardziej rozwiniętych. Jego tekst ma często charakter serii parafraz motywu, który w swej „neutralnej” postaci został sformułowany już w punkcie wyjścia rozważań.

⁷    Pisałem o tym szerzej w art. Karta z dziejów semiologicznej koncepcji filmu. „Res Facta” 3, 1969, s. 131-136.

⁸    J. Mukafoysk^, O jazyce bdsnickem, „Slovo a Slovesnost” VI, 1940.Cyt. wg wyd. polskiego w tomie Praska szkoła strukturalna>, s. 205-206.