82216 IMG717 (2)

10 Program estetyki strukturalne}

jednego kierunku literaturoznawczego. Jakobson z żartobliwą przesadą określił kiedyś formalizm jako dziecięcą chorobę strukturalizmu. Ta dowcipna formuła nie wyjaśnia przecież wszystkiego. Doświadczenia rosyjskich formalistów nigdy bowiem nie zostały odrzucone przez szkołę praską, nawet w najbardziej dojrzałym okresie jej rozwoju/A już z pewnością nie zostały przekreślone ich przeświadczenia naczelne: upatrywanie swoistości literatury w tym, że jest ona krańcową formą działania językowego; stanowczy antygenetyzm, odmawiający wszelkiej wartości takim interpretacjom, które wyjaśniają utwór literacki bądź system literacki w drodze ich redukcji do zewnętrznych „przyczyn”; równie stanowczy antynormatywizm wykluczający ocenę jakichkolwiek chwytów i metod mowy literackiej poza stosownym, to znaczy - historycznym systemem, który je umożliwiTT\ Można powiedzieć więcej: owe trzy nastawienia przejąLj praski strukturalizm w całej rozciągłości i trwale się z nimi związał. Dopiero uwzględniając tę okoliczność można we właściwym świetle zobaczyć - niebłahe przecież - różnice między obydwiema szkołami.

Stopniowe odchodzenie od ortodoksyjnego formalizmu następowało w twórczości Mukarovskiego równolegle do procesu kształtowania się języka badawczego, problema-tyzującego coraz szersze obszary artystycznych fenomenów.⁸ Wczesne prace tego autora dotyczyły takich przede wszystkim zjawisk literackich, które mogły być na nowo opisane dzięki pojawieniu się odpowiednich narzędzi analizy lingwistycznej. Wiadomo, że dziedziną wiodącą w czeskim strukturalizmie była fonologia, która poniekąd narzuciła styl poszukiwaniom tego kierunku. Nic więc dziwnego, że początkowo w centrum uwagi Mukarov-skiego znalazły się głównie sprawy związane z organizacją brzmieniową mowy poetyckiej. Interesowały go kwestie prozodii, wersyfikacji i eufonii. Wspólnie z Ja-kobsonem przepracował całą właściwie historię czeskiego wiersza, budując równocześnie podstawy teoretyczne

strukturalistycznej wersologii. Jego ustalenia dotyczące związków między systemem fonologicznym języka a możliwościami metod wierszowania, zależności między porządkiem rytmicznym wypowiedzi poetyckiej a składnią, czy mechanizmów współdziałania intonacji wierszowej z intonacją zdaniową — do dziś pozostają istotnym źródłem inspiracji dla nauki o wierszu. Następnie włączył w swoje pole obserwacji domenę stylistyki, skupiając przede wszystkim ciekawość badawczą na zjawisku indywidualnego stylu pisarza jako swoistym „mikrosyste-mie” środków językowych. Dalsze inicjatywy Mukafov-skiego wiązały się z semantyką literacką. Zajmowały go takie kwestie, jak: właściwe poezji sposoby gospodarowania znaczeniami słów („nazywanie poetyckie”)* wpływ kontekstu wypowiedzi na wartość semantyczną jej składników, kształtowanie się złożonych kompleksów znaczeniowych odpowiadających odcinkom tekstu o rozmaitej wielkości, # wreszcie przekaz literacki jako całościowy „proces znSTżeniotwórczy”, którego silę napędową stanowi współpraca i konflikt dwóch p odstawczy ych żywiołów mowy: monologiczności i dialogiczności.1 Problemy semantyki postawione przez Mukarovskiego wychodziły w sposób oczywisty poza obszair zagadnień, którymi zajmowała sią lingwistyka. To, co miał on do powiedzenia na temat znaczeniowej konstrukcji wypowiedzi, odegrało ważną rolę nie tylko w zakresie poetyki, ale też rozszerzyło horyzonty językoznawczej teorii struktura-lizmu. Mówiąc najogólniej: Muka?ovsky wprowadził w krąg zainteresowań lingwistów odrębną sprawę semantyki (parole), wymykającej się wszelkim próbom ujęcia w terminach znaczeniowego systemu języka (langue). Zwrócił ich uwagę na całości sensu odpowiadające takim jednostkom mowy, które skłonni byli usuwać poza obręb kompetencji językoznawczej: od zdania poczynając, a na rozbudowanych układach wielozdaniowych, tworzących pełną wypowiedź, kończąc. Wreszcie od zjawisk morfologii i semantyki przekazu literackiego