IMG�53

ROZDZIAŁ III

Uwarunkowania poczucia jakości życia .VI. Samoocena

Poznawcze podejście do osobowości⁴, dominujące w psychologicznej lite r/c przedmiotu widzi człowieka jako podmiot poznający świat i samego

o/łożonym systemie pobierającym, przetwarzającym i integrującym informel W centrum tego systemu leży pojęcie ,ja" (obraz własnej osoby), wyjaśniajfl i regulujące ludzkie zachowania (Łukaszewski 1974, 1984; Kozielecki 1976; 1^1 kowski 1979; Mądrzycki 1996; Kofta, Doliński 2000).

Genezy teorii ,ja” należy szukać w pracy Jamesa (za: Meighan 1971), 2^1 nicm autora obraz własnej osoby to kompozycja myśli i uczuć, których treścią J idee. postawy, wartości i zachowania, budujące samoświadomość człowieka oraj wyobrażenie tego, kim jest. Obraz własnej osoby uwarunkowany jest stosunkami rzeczywistych możliwości osoby do jej przypuszczalnego potencjału.

Współcześnie pojęcie obrazu własnej osoby analizowane jest w obrębie kate j gorii:

-    opisowej: obejmuje wiedzę o sobie samym (samoświadomość, samoobser-l wacja, samoodczuwanie), która dotyczy wyglądu, poziomu intelektualnego, infor j macji o temperamencie i innych cechach osobowości;

-    normatywnej: ideał własnej osoby („ja” idealne) wyrażający się w stosunkuj do ogólnie przyjętych norm, podlegający zmianom rozwojowym;

-    wartościującej: obejmuje stosunek emocjonalny do siebie przejawiający są I w samoocenie. Oceny samego siebie dokonuje się poprzez porównanie swoich! możliwości z wzorcami, którymi są z jednej strony ideał samego siebie, tj. własny system standardów, a z drugiej osiągnięcia innych ludzi oraz ich oceny i opinie | (Rogers 1959; Brzezińska 1973, 2000; Reykowski 1979; Kozielecki 1976; Nie-brzydowski 1973; Łukaszewski 1984).

Obraz siebie nigdy nie kształtuje się w izolacji, ale jak utrzymuje wielu teoretyków koncepcji siebie jest wynikiem relacji interpersonalnych jednostki. Jego j struktura ulega ciągłym przemianom w następstwie procesu identyfikacji, a szczególnie w następstwie pełnienia ról społecznych (Reykowski 1970; Larkowa 1987; Meighan 1971).

* W polskiej psychologii zainteresowanie poznawczym podejściem do osobowości pojawiło siei za sprawą Regulacyjnej Teorii Osobowości Reykowskiego oraz badań jego zespołu.

Samoocena¹ jest ewaluacją własnej osoby (Kofta, Doliński 2000; Strelau 2000), bez niej nie byłoby możliwe określenie własnej istoty ani wyodrębnienie siebie ze środowiska. Dla Reykowskiego (1970) czy Tomaszewskiego (1984) ewa-luacja ma charakter ogólny i dotyczy możliwości² jednostki.

Ogólna samoocena decyduje o tym, jak człowiek zachowa się w sytuacjach nowych. Jeżeli samoocena jest adekwatna, to działania, które człowiek podejmuje odpowiadają jego możliwościom. Adekwatna samoocena decyduje zatem o rozpoznaniu swoich możliwości, co jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia odpowiedniego poziomu funkcjonowania (por. Doliński i in. 1993; Prochowicz 2000). Dla Niebrzydowskiego (1976) i Kozieleckiego (1976; por. Zaborowski 1965) samoocena nie stanowi zjawiska jednolitego, lecz mniej lub szerzej zwarty zespół sądów oceniających i wartościujących dotyczących własnej osoby, cech fizycznych, psychicznych oraz relacji z otoczeniem. Podobnie ujmuje samoocenę Palak (1988), która charakteryzuje ją jako postawę wobec samego siebie, swoich cech, możliwości, zdolności i wad charakteru. Samoocena stanowi komponent emocjonalny obrazu własnej osoby.

Zatem samoocena nie jest tworem jednolitym. Może być cząstkowa, kiedy człowiek ocenia siebie w różnych sprawach niezależnie lub globalna, będąca sumą ocen cząstkowych, a uwzględniająca całokształt istnienia człowieka i rzutująca na jego zachowania oraz uwidaczniająca się szczególnie w sytuacjach nowych (Ki-renko 1998).

Niebrzydowski (1976), Kon czy Rogers (za: Sękowski 1991; por. Palak 1981) utrzymują, że samoocena globalna nie jest sumą ani też średnią ocen cząstkowych, lecz miarą poziomu tej cechy, którą jednostka uważa za dominującą wśród innych ? cech i z którą się identyfikuje. Jądro samooceny stanowi tzw. , jaźń pierwiastko-I wa”, będąca najbardziej intymną i niepowtarzalną cząstką „własnego ja".

Samoocena jako złożone zjawisko psychiczne może przybierać różnorodne formy. Reykowski (1966, 1970) wyodrębnia:

-    samoocenę publiczną (wyrażana jest głośno),

-    samoocenę prywatną (własne przekonania o sobie),

-    samoocenę rzeczywistą (wyrażana w działaniu).

Niebrzydowski (1976) analizując złożoność samooceny wyodrębnia ,ja” real-[ ne i ,ja” idealne. To ostatnie generalizują wzorce wpojone i aprobowane w dzieje ciństwie przez bliskie otoczenie społeczne. Jakakolwiek rozbieżność między ,ja”

I realnym a ,ja” idealnym wywołuje u jednostki wyrzuty sumienia i obniża poziom [ samooceny.

1

W polskiej literaturze psychologicznej terminu samoocena używa się zazwyczaj zamiennie z pojęciami: poczucie własnej wartości (patrz: Kofta, Doliński 2000; Strelau 2000) czy sumaryczna ocena samego siebie (patrz: Brzezińska 1973).

2

Opierając się na poglądach Reykowskiego (1979) możliwości określane są zdolnością do skutecznego realizowania celów, czyli przekonaniem o własnej skuteczności (Tomaszewski 1984; Reykowski 1979; Bandura-Madej 1996).