Pozytywizm leksykon literatury polskiej9

dżin Mickiewicza). A przecież było to trzecie pokolenie urodzone w niewolił W nielicznych kolach ugodowych zrozumienie zysktila polityka Aleksandra Wielopolskiego, który wysyłając adresy lojalistyczne do cara uzyskiwał pew ne złagodzenie ciężarów, zwłaszcza dla polskiej szlachty.

Rosjanie nie zasiedlali Królestwa, jak Prusacy w Poznańskiem, nie prowa dzili akcji kolonizacyjnej: społeczeństwo pozostato niemal w całości poi skie. Całkowitym niepowodzeniem musiała więc zakończyć się rusyfikacja kraju, prowadzona od 1879 r. przez kuratora Aleksandra Apuchtina. Obej mowala ona instytucje państwowe. Język rosyjski obowiązywał w urzędach, sądach i szkołach. Pozytywiści chodzili jeszcze do szkól polskich, ale mlod sze o kilkanaście lat pokolenie Stefana Żeromskiego musiało posługiwać się rosyjskim na wszystkich lekcjach (także języka polskiego!), w czasie przerw, a nawet podczas prywatnych rozmów z nauczycielami, przeważnie też Polakami. Obowiązek posługiwania się rosyjskim w urzędach i sądach stanowił wielką udrękę, prowadzącą nieraz do poważnych dramatów. Na dworcach kolejowych i na poczcie umieszczano napisy wyłącznie rosyjskie, na szyldach sklepowych - dwujęzyczne.

Rusyfikacja nie była jednak totalna: nie obejmowała instytucji prywatnych, a w tym - co jest najważniejsze - życia kulturalnego. Polskie było > czasopiśmiennictwo, literatura, produkcja wydawnicza, galerie sztuki, > teatr, mimo że największe sceny podlegały zarządowi Warszawskich Teatrów Rządowych i byty subsydiowane przez rząd; w I. 1868-1880 funkcję dyrektora sprawował życzliwy dla Polaków Siergiej Muchanow, mąż sławnej Marii Ka-lergis. Kultura polska mogła więc rozwijać się w miarę swobodnie, mimo represji > cenzury, z którą umiano sobie zresztą nieźle radzić (>język ezopo-wy). Jest to ważne także dlatego, że czasopiśmiennictwo, organizacje kulturalne, gospodarcze i filantropijne musiały wobec braku polskich władz spełniać zastępczo ich funkcje: inicjować i organizować liczne akcje o dużym znaczeniu społecznym i gospodarczym, propagować hasta sprzyjające ogólnemu rozwojowi kraju. Działalność ta, niezbyt zauważalna i niepozorna, pozbawiona patosu i wielkich stów, odegrała zasadniczą rolę w utrzymaniu poczucia tożsamości narodowej, we wzroście potencjału ekonomicznego i kulturalnego, w wytworzeniu niezbędnych warunków do odzyskania niepodległości, z nieuchronności której zdawali sobie dobrze sprawę zaborcy, jak wynika z tajnej korespondencji między Bismarckiem a dworem carsljim. Pozytywistyczny styl potęgowania sity narodu byl równie ważny w jego dziejach jak romantyczne zrywy powstańcze. A kto wie. czy nie ważniejszy.

krytyka literacka    - -- - -- - -

Dział piśmiennictwa, zajmujący się oceną bieżącej produkcji literackiej, tworzeniem programu literackiego, uczestnictwem w organizowaniu > życia li-loracklego, pośredniczeniem w odbiorze d/mla między pisarzem a czytelnikiem. Głównymi formami wypowiedzi ną reconzje I artykuły problemowe. Zawarte są nich wprawdzie osobisto poglądy krytyka, ale na ogół reprezentują one całą formację, do której krytyk należy. Biorą się stąd liczne i ostre spory oraz polemiki między przedstawicielami poszczególnych ugrupowań, dysponujących własnymi periodykami. Wielki „spór młodej i starej prasy" (1871-1874) stal się walką o rangę pozytywizmu jako dominującego prądu literackiego. Najbardziej krewki bojownik młodych > Aleksander Świętochowski - współpracownik pozytywistycznego > „Przeglądu Tygodniowego" - nie przebierał w środkach dyskredytując dorobek starych, do których zaliczył niedawnych swoich profesorów ze > Szkoły Głównej Warszawskiej (Fryderyka Lewestama, Aleksandra Tyszyńskiego), a także miernych zresztą literatów warszawskich (Adama Pługa, > Jadwigę Łuszczewską-Deotymę) i redaktorów konserwatywnych pism. Byt to również atak na poezję epigoń-ską (naśladowczą), zapełniającą tamy ówczesnych periodyków. Typowe wyrażenia Świętochowskiego to „pasożyty literackie", „pleśń społeczna i literacka" (tytuły jego artykułów) itp.

Awanturniczdść „Przeglądu"? inspirowana przez jego redaktora Adama Wiślickiego, zraziła wielu młodych, toteż zrezygnowali oni ze współpracy i stworzyli w 1872 r. własne pisma: > „Niwę” i „Opiekuna Domowego". W pismach tych drukowane byty najważniejsze artykuły programowe. Do stałych współpracowników „Niwy" należeli > Boleśjaw Prus i > Henryk Sienkiewicz; pierwszy z nich publikował felietony i artykuły popularyzatorskie, drugi recenzje teatralne. Obaj zresztą unikali udziału w sporze prasowym i zachowując poglądy młodych nawiązali trwałą współpracę, w roli felietonistów (> felieton), z prasą starą („kurierem Warszawskim" i „Gazetą Polską"). Okazało się rychło, iż podział na obozy jest sztucznie wyolbrzymiony i nie ma większego wpływu na rozwój literatury.

Szczególnym epizodem w dziejach krytyki był paszkwil Franciszka Krupińskiego Romantyzm i jego skutki (1876), w którym autor dowodził zgubnego wpływu „nihilistycznej” postawy romantyków na młode pokolenie, szkodliwość idei mesjańskich i towiańszczyzny. Krytycy pozytywistyczni bardzo gwałtownie zaatakowali Krupińskiego, stanęli w obronie wielkiej tradycji romantycznej, chociaż - trzeba dopowiedzieć - nie akceptowali ani mistycyzmu i mesjanizmu, ani romantycznej koncepcji twórcy i literatury (> estetyka). Nieco podobne reakcje wywołały odczyty publiczne i artykuły Włodzimierza Spasowicza o poetach romantycznych, badacza skądinąd sumiennego i zasłużonego w popularyzowaniu literatury polskiej w Rosji. Niezależnie od tych sporów ważne artykuły programowe pisała, wcześniej niż pozytywiści warszawscy, > Eliza Orzeszkowa, autorka Kilku uwag nad powieścią (1866), zawierających hasto > utylitaryzmu literatury, Listów o literaturze (1873) skierowanych przeciw poezji epigońskiej, a później O po-