Pozytywizm leksykon literatury polskiej1

Sienkiewicz wielki dramat Juranda / pooronlc/nogo Spychowa, któremu Krzyżacy zamordowali żonę i porwali córkę Danusię, l>y zmusić nieprzejednanego mściciela do pokory i doprowadzić do ostatec/nei klęski. Rozpacz liwa walka Juranda w krzyżackim Szczytnie, jego okaleczenie, a także śmierć doprowadzonej do obłędu Danusi, obrazują ogrom zbrodni Zakonu Partie krzyżackie przedstawiane są w powieści w atmosferze i stylu powie ści grozy - XIX-wiecznego horroru; Krzyżacy zdolni są do szatańskiego, wy rafinowanego okrucieństwa, do ponurych czynów dokonywanych w „gotyckich", mrocznych piwnicach zamku.

Konstrukcja fabularna oparta jest na tradycyjnym schemacie Sienkiewi czowskim, znanym z > Trylogii i > Quo vadis, ale autor dokonał wielu prze inaczeń. „Mitość od pierwszego wejrzenia” przyjmować tu należy umownie (Danusia miała dopiero dwanaście lat!), porwanie - klasyczny elemenl schematu - nie kończy się happy endem. By go jednak wprowadzić, autor wykorzystał obecność rywalki Jagienki, która budzi większą sympatię u czy telników, łączy „męską” aktywność, zaradność i uczynność z bezradnością gorącego serca, szukającego cierpliwie ukojenia i zadośćuczynienia. Sekwencje ziemiańskie, związane z losami Jagienki i Zbyszka z Bogdańca uzupełniają i ubarwiają obraz epoki akcentami arkadyjskimi. Bohaterom towarzyszą mocno zindywidualizowane postacie drugoplanowe (Maćko, Zych, Hlawa, Sanderus, Zygfryd de Lówe).

kultura mieszczańska

Dominujący w II potowie XIX w. system norm społecznych, obyczajowych i moralnych, etos wytworzony przez niższe klasy, związany z kulturą chrześcijańską. W najbardziej czystej postaci występowała w krajach o rodowodzie germańskim - w Niemczech (biedermeier), Anglii (kultura „wiktoriańska", S. Gutzwiier. w mieszczańskim domu znamienna dla 67-letniego panowania

królowej Wiktorii), a także w Stanach Zjednoczonych. Kraje słowiańskie i romańskie, a więc Polska, Rosja, Francja, Hiszpania, Włochy, cechowały się przewagą kultury szlacheckiej i lódo-wej; idee mieszczańskie wywoływały tu często ostrą krytykę i odruchy pogardy.

Mieszczaństwo składało się z różnych warstw społecznych, tworząc „klasę średnią". Należeli do niej urzędnicy niższej i średniej kategorii, kupcy, rzemieślnicy, nauczyciele itd. W miastach, zwłaszcza dużych, mieszkała ponadto arystokracja, naśladująca ją bogata burżuazja (bankierzy, wtaści-ciele zakładów przemysłowych), robotnicy („lud" miejski), osoby wykonujące wolne zawody (lekarze, prawnicy) oraz świat artystyczno-literacki: pisarze, dziennikarze, malstrze, aktorzy I Inni Te grupy zawodowe częściowo przyjmowały normy klasy średniej, do mieszczaństwa jednak nie należały, nazywając je ironicznie drobnomieszczaństwem, filisterstwem i kol-tuństwem.

Kultura mieszczańska cechowała się kilkoma zasadniczymi cnotami. Należy do nich przede wszystkim kult pracy, potępienie pasożytnictwa i niepro-duktywności (a więc arystokracji). W imię pozytywistycznego hasta > utyli-taryzmu człowiek powinien być użyteczny, dzięki wytrwałej i cierpliwej pracy może poprawić sobie warunki egzystencji, a nawet dojść do majątku. Realizacji tego celu służy praktycyzm, pragmatyzm, podejmowanie celów możliwych do zrealizowania, a więc celów skromnych i mato ambitnych. Wiązała się z tym krytykowana z różnych stron mierność aspiracji. Mieszczanina cechuje też poszukiwanie bezpieczeństwa, unikanie ryzyka, ostrożność w podejmowaniu decyzji. Istotny dla jego poglądów byl demokratyzm, dążność do równouprawnienia (emancypacji), potępienie przywilejów, praworządność, poszanowanie prawa, legalizm. Towarzyszyła temu niechęć do wyróżniania się i ekstrawagancji, upodobnianie się do innych, uznanie priorytetu „stadnego życia”. Rzucata się w oczy, często ośmieszana przez szlachtę, oszczędność, liczenie się z groszem, niechęć do używania nowych rzeczy, przechowywanie rzeczy zużytych („może się przydadźą"). Idea oszczędności dotyczy catoksztattu życia, np. zdrowia, zabaw („trzeba się wyspać”), pokarmów (w > literaturze dla dzieci jednym z najważniejszych grzechów byto takomstwo). Wymienić też należy kult-ogniska domowego, „depta rodzinnego"; mężczyzna ma obowiązek utrzymać rodzinę (inaczej nie może starać się o rękę panny), kobieta - prowadzić dom, zajmować się wychowaniem religijnym i nauką dzieci, budżetem domowym i kuchnią (oczywiście przy pomocy stużby). W wyborze żony kierowano się nie tyle urodą i posagiem, ile zaletami charakteru - gospodarnością, czystością, cnotami moralnymi. Kultura ta odznacza się dużą surowością, purytanizmem (o rodowodzie protestanckim). Wiara religijna oparta byta na prostych prawdach katechizmowych i manifestowała się w sferze obyczajowej w regularnym chodzeniu do kościoła, obchod^niu świąt kościelnych i rodzinnych (chrzty, pierwsze komunie, śluby itd ). Życie erotyczne zostato zminimalizowane; środowiska arystokratyczne, artystyczne i ludowe odznaczały się większą swobodą pod tym względem. Wymienić jeszcze trzeba niechęć do nauki jako działalności niepraktycznej, niewrażiiwość na sztukę i piękno; mieszkania zdobiono oszczędnie sztucznymi kwiatami („nie więdną") i kiczowatymi bibelotami (niezliczone figurki porcelanowe, wyszywane serwetki, święte obrazy i „ładne” pejzaże). Czytano romanse, powieści odcfnkowe, czasopisma z ilustracjami.