Pozytywizm leksykon literatury polskiej8

Trudną sztukę realizmu opanowali w Polsce dotikoi ii ile Prus, • Henryk Sienkiewicz, > Eliza Orzeszkowa oraz > Maria Konopnicka jako nowelistka; pisarze drugorzędni poprzestawali raczej na pisarstwie satyrycznym, tendencyjnym i obrazkowym (> literatura satyryczna, > literatura tendencyjna).

religia

A Grottger, Widzenie

Epoka pozytywizmu nie przejawia większych zainteresowań tematyką religijną (wręcz przeciwnie, programowo się od niej odcina). Dokonany pod wpływem myśli > Johna Stuarta Milla i > Ernesta Renana przełom światopoglądowy, a także wzrost zainteresowań > scjentyzmem ukształtowały zupełnie nowy stosunek do religii. >Aleksander Świętochowski swoje zainteresowania problematyką religijną sprowadził do historiozofii, koncentrując się na jej kulturotwórczej roli w rozwoju cywilizacyjnym. W broszurze

0    prześladowaniu diabla w Polsce (1877), ukazując dzieje prześladowań innowierców, skrytykował fanatyzm

1    przesądy religijne. Pragmatycznie ustosunkowując się do wiary katolickiej, przyjął postawę antropocentrycz-ną, uznającą człowieka za najważniejszy cel zainteresowań filozoficznych. W dramacie Ojciec Makary (1875) ośmieszył celibat duchownych, opowiadając się za wypełnianiem naturalnych, biologicznych i emocjonalnych potrzeb człowieka.

Pozytywiści nie zrezygnowali jednak zupełnie z metafizyki religijnej. > Henryk Sienkiewicz we Wspomnieniach z Maripozy (1882) zastosował wyraźnie stylistykę biblijną dla wzmocnienia patosu i nadania wyższej rangi opowieści o człowieku, który pragnąc kultywować w sobie tradycje narodowe, nieustannie czyta Biblię Wujka. Również w > Quo vadis (1895-1896) pisarz pokazał historię martyrologii pierwszych chrześcijan, odwołując się do erho-cji religijnych czytelnika. Swoiste psychologiczne studium religijności ludowej stanowią powieści > Elizy Orzeszkowej > Dziurdziowie (1885) i > Cham (1888). w których nawiązując do fascynacji myślą Renana (poświęciła mu obszerne studium, drukowane w odcinkach na tamach „Ateneum") apoteo-zowala ewangeliczny topos ludowej religijności. Autorka sformułowała w swojej twórczości nowy dogmat religijny, oparty na stwierdzeniu, że postęp społeczny musi się dokonywnt' pr/o/ dnrpienle, które jest prawem ustanowionym pr/o/ Boga Ot/mi/kowa, zachwycona w swojej Ascetce (utwór wszedł póżnlo| do tomu Molunchollcy 1896) stylistyką modlitwy franciszkańskiej, zarówno w kreśleniu literackich portretów (siostry Mechtyldy - wyznawczyni franciszkańskiej alirmacji życia oraz siostry Romualdy - ab-negatki i ascetki), jak i krajobrazów, starała się po franciszkańsku wyrazić zachwyt nad wszechświatem i jego kosmogoniczną jednością (nb. Kwiatki św. Franciszka z Asyżu usiłował tłumaczyć Bolesław Prus, zamieszczając je w 1910 r. na lamach > „Tygodnika Ilustrowanego"). Prus w > Emancypantkach. ustami prof. Dębickiego wypowiada złożony światopogląd religijny. Bóg Dębickiego obdarzy! człowieka możliwością samodoskonalenia się na ziemi, pozwolił mu się rozwijać, nie uwalniając go od cierpienia i nie czyniąc go bez skazy. Sienkiewicz w > Bez dogmatu (1891), przedstawiając postać Leona Ploszowskiego - schyłkowca, ukazał problem wybitnej indywidualności, pozbawionej wszelkich dogmatów, zarówno religijnych, jak i światopoglądowych (co prowadzi bohatera do samobójstwa). > Maria Konopnicka zachowywała krytycyzm wobec dogmatów wiary katolickiej, potępiając politykę Kościoła (w wierszach Po zwiedzeniu kościoła jubileuszowego w Rzymie: Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne; Imagina). Uprawiała przy tym stylizację psalmiczną w Mojej Biblii.

Również w poezji „czasów niepoetyckich" można znaleźć ślady mistycznych poszukiwań, m.in. w wierszach Z dni smutku.Konopnickiej, w dedykowanym Prusowi poemacie lirycznym Król Salomon Włodzimierza Zagórskiego, w Modlitwie nędzarza Antoniego Pileckiego, w Wielkim Piątku Mariana Gawalewicza.

Renan Ernest

%

(1823, Trćguier we Francji - 1892, Paryż). Historyk, religioznawca, hebraista, dyrektor College de France, w filozofii reprezentant sceptycznego humanizmu, autor słynnego dzieła Żywot Jezusa (1863), w którym dowodził, iż Jezus wprawdzie stworzy! najtrwalszy i najdoskonalszy system etyczny, ale byt tylko człowiekiem.

Sceptyk, pesymista, ironista, napisał znakomite syntezy: 8-tomową Historię początków chrześcijaństwa (1863 - 1883) oraz 5-tomową Historię narodu izraelskiego (1888-1894), uznającą judaizm za źródło chrześcijaństwa. W eseju

Przyszłość nauki (1888) Renan twierdził, że religia zostanie wyparta przez naukę. Byt także autorem dramatów filozoficznych, m.in. Ksieni z Jouarre