Pozytywizm leksykon literatury polskiej9

Literatura nalurullstyczna respektuje na ogól poniyky realizmu, szeroko wykorzystuje narrację z pozycji środowiska, w którym Żyją bohaterowie (np. z punktu widzenia górników w > Germinalu), wskutek tego język narratora wypełniony jest mową pozornie zależną. Obiektywizm narratora naturali-stycznego doprowadzony jest do skrajności: najokrutniejsze nawet sceny relacjonuje on z całkowitym spokojem i obojętnością; dzięki temu sceny te są wstrząsające i wywołują większe wrażenia.

naturalizm

J. Girardet, Luiza Michel przemawiająca do grupy komunistów

Przypadający na lata 70. XIX w. prąd literacki, wyrastający z filozofii pozytywistycznej > Augusta Comte'a i > Hipolita Taine’a oraz > ewolucjonizmu > Karola Darwina, asymilujący rezultaty nauk socjologicznych i przyrodniczych, oparty na przekonaniu o możliwości opanowania tajemnic wszechświata przez poznanie empiryczne. Koncepcje naturalizmu zakładały wyzwolenie człowieka z władzy sit nadprzyrodzonych, jednocześnie określały go przez determinanty ekonomiczne, biologiczne i społeczne. Typowym bohaterem naturalistycznym jest „brutalnie prawdziwy" człowiek, który manifestuje biologiczną zwierzę-cość wobec pokazanego faktograficznie okrucieństwa. Podstawową inspiracją tego prądu stała się psychologia nizin i fizjologia życia społecznego. Na filozofię naturalizmu składa się agnostyczna postawa wobec problemów metafizycznych jako niepoznawalnych i nienaukowych (> agnosty-cyzm), kult natury jako podstawy wszelkiej egzystencji, a także akceptacja ideologicznych i politycznych konsekwencji rewolucji francuskiej, uznanie republiki za najdoskonalszą formę państwowości i podstawę zbudowania społeczeństwa przyszłości oraz wiara w potęgę naukowego poznania. Terminu „naturalizm" po raz pierwszy użył > Emil Zola 6 lutego 1865 r. w „Le Salut Public", następnie rozwinął to pojęcie w studium Powieść eksperymentalna (1880).

W światopoglądzie tego nurtu naczelne miejsce zajmują prawa determinujące istotę człowieczeństwa (> determinizm). W nawiązaniu do ewolucjonizmu Darwina, działanie prawa natury, także w dziedzinie twórczości literackiej, stało się dla Zoli istotnym czynnikiem postępu społecznego, opartego -r" na zasadzie walki o sukces, wedle której słabi mieli zginąć, przeciętni - pozostać przeciętnymi, a wyróżniający się zdolnościami - zrobić karierę.

W słynnym cyklu Zoll Rouyon Mn< gunitowiu decydującą rolę w życiu jednostek przypisywał autor kształtującemu Jo biologicznemu i socjologicznemu środowisku Przedmiotem szczegółowych studiów pisarza stało się życie miejskie, wygląd ulic, fabryk, kopalni i w ogóle środowisko proletariatu przemysłowego. Ostremu demaskowaniu kontrastów społecznych towarzyszyło stosowanie nowych środków ekspresji: brutalność obrazowania, antyeste-tyzm, stylizacja środowiskowa języka (> język i styl). Konsekwencją sprowadzania psychicznych aspektów do fizjologii życia stały się opisy wielkich ludzkich zbiorowisk, skłonność do „fotograficznego" zapisu rzeczywistości, wykorzystana w malarstwie między innymi przez Honore Daumiera, ukazującego obrazy szarej rzeczywistości (Praczka 1863), Gustave'a Courbeta, którego Kamieniarze (1849) oraz Pogrzeb w Ornans (1850) poruszyły opinię publiczną, a także w twórczości impresjonistów (zwłaszcza Edgara Degasa i Henri Toulouse-Lautreca).

Naturalizm w Polsce nie natrafił na warunki sprzyjające rozwojowi. Najwybitniejsi pisarze zajęli wobec niego stanowisko krytyczne, głównie > Henryk Sienkiewicz w warszawskim odczycie O naturalizmie w powieści, w którym określił naturalistyczną twórczość Emila Zoli jako literaturę wywołującą skandal obyczajowy. Uważał, iż francuski pisarz ukorzył się przed brutalną rzeczywistością i nie dostrzega jasnej strony życia. Stawiając sobie za cel obnażenie „nagiej prawdy”, Zola zrzekł się najważniejszej, według Sienkiewicza, powinności pisarza - krzepienia strapionych serc.

Grupa polskich naturalistów, skupiona w I. 1883-1887 wokół pisma > „Wędrowiec" głosiła konieczność walki o nową > estetykę i nową literaturę. Spośród indywidualności twórczych, identyfikujących się z programem naturalizmu, wymienić należy: > Adolfa Dygasińskiego, który w opowiadaniach próbował zastosować teorię dziedziczności, umożliwiającą analizowanie procesów społecznych, i przyjął postawę uczonego, ustalającego fakty: dalej > Antoniego Sygietyńskiego - z zawodu kompozytora, literata z zamiłowania, wyznawcę kultu natury jako źródła wszelkiego piękna i odnowy sztuki, autora naturalistycznej powieści Na skalach Calvados; > Stanisława Witkiewicza - malarza, architekta i krytyka sztuki; > Artura Gruszeckiego, uchodzącego za „programowego" naśladowcę Zoli w powieściach środowiskowych (m.in. Hutnik. Krety); a także > Bolesława Prusa, który w > Placówce zastosował elementy naturalistycznej techniki opisu środowiska chłopskiego.

Filozoficzne podstawy naturalizmu, koncepcje eksperymentu powieściowego oraz teorie związane z uprawnieniami jednostki do konstruowania subiektywnej wizji świata w sztuce, zostały podjęte i przekształcone przez generację późniejszą: Gabrielę Zapolską, Stanisława Przybyszewskiego, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Wacława Sieroszewskiego.