Pozytywizm leksykon literatury polskiej4

Miasta galicyjskie, głównie Lwów i Kraków, przedstawiane były na ogól w ujęciach satyrycznych, szczególnie w felietonlstyce i powieściach > Jana Lama i > Michała Bałuckiego. Tu także w ujemnych barwach ukazywano zapyziałe miasteczka w rodzaju Capowic i Pipidówki,

> Eliza Orzeszkowa akcję wczesnej powieści tendencyjnej Marta umieściła w Warszawie, podejmując ważki problem > emancypacji kobiet, najwięcej jednak wysiłku włożyła w obrazowanie Wilna i Grodna, występujących u niej pod anagramowymi nazwami Onwil i Ongród. Są one obecne w utworach z grupy Widm, w nowelach Z różnych sfer i innych. Pisarka ukazuje wielką nędzę biedoty miejskiej, zacofanie i zachwianie porządku moralnego, a także niepokojący proces wynaradawiania się społeczności polskiej, ulegania wpływom wschodnim (ideom nihilistycznym).

W utworach o tematyce wiejskiej, np. w > Placówce, > Dziurdziach, > Chamie czy > Szkicach węglem, pojawiają się jakieś anonimowe miasteczka, które wykraczają poza obszar życia bohaterów, są dalekie i obce, grożące deprawacją, symbolizujące rosyjskie urzędy i władze wojskowe. Tu m.in. załatwia się pośpiesznie niezbędne zakupy i sprzedaje płody rolne. Tu też znajdują się zakłady przemysłowe, budzące podziw, jak w > literaturze tendencyjnej, bądź lęk przed demoniczną, niszczącą siłą, jak w Powracającej fali Prusa. Taki też ponury obraz pojawił się w utworach naszych naturali-stów (> naturalizm w Polsce), m.in. w Kaśce Kariatydzie Gabrieli Zapolskiej, drukowanej w 1885 r. Ale demoniczność wielkiego miasta, w stylu > Emila Zoli, stała się przedmiotem obrazowania w dziełach następnego pokolenia (,Ziemia obiecana Władysława Reymonta, częściowo Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego).

Tematyka miejska dotarta także w okresie pozytywizmu do > powieści historycznej, zdominowanej przez dzieje rycersko-szlacheckie. Celował w tym autor Cudnej mieszczki > Wiktor Gomulicki, szczególnie rozmiłowany w dziejach Warszawy.

Mili John Stuart

(1806, Londyn - 1873, Awinion). Twórca doktryny >empiryzmu w teorii poznania i logice. Uważał, że prawda o zewnętrznym świeęie oparta być może tylko na obserwacji i doświadczeniu. Stworzył metodę indukcji eliminacyjnej w logice, twierdził, że indukcja i dedukcja, przeciwstawiając się wzajemnie - współdziałają ze sobą. W etyce, modyfikując teorie hedonistów, powolat zasadę > utylitaryzmu - sądził, że każda przyjemność (nie tylko wla-

sna I /myślowa) |ost wartością Wprowad/ll klasyfikację przyjemności na wyższego i niższego rodzaju Wrik.i/ywnl /.madę altruizmu jako najwyższej wartości kierującej ludzkimi postawami W 1823 r, założył londyńskie Towarzystwo Ulylitarystyc/ne, w 1865 r. wybrany do Izby Gmin, działał w obronie ideałów demokratyzmu społecznego i równouprawnienia kobiet (> emancypacja kobiet),

Miłosierdzie gminy    . ■■■■■■■■

Nowela > Marii Konopnickiej z 1891 r., wymierzona w pozory i taisz popularnej u schyłku XIX w. filantropii. Akcja toczy się w Szwajcarii i koncentruje się wokót tematu zatwierdzonej przez państwo ustawy, na mocy której gmina, by wesprzeć niedołężnych i niesamodzielnych ludzi w podeszłym wieku, oddaje ich w opiekę rodzinom mieszczańskim za wylicytowaną opłatą. Konopnicka opisuje przebieg licytacji, której bohaterem jest Kuntz Wunder-li. Nowela demaskuje okrucieństwo „miłosiernej” ustawy, upokorzenie i bezradność starych ludzi, grubiaństwo i brutalność mieszkańców miasteczka. W brutalnej licytacji perwersyjnie bierze też udział syn Wunderlego. Ostatecznie, bohater trafia do znanego w okolicy z okrucieństwa Probsta.

Z dociekliwą obserwacją autorka pokazała portrety psychologiczne postaci: wdowy Knaus, radcy Storcha, Kuntza Wunderlego, Probsta, Obecność mowy pozornie zależnej, ujawniającej stan świadomości bohaterów, wielowarstwowa narracja, umożliwiająca pokazanie problemu w wielu aspektach, zwartość i oszczędność środków wyrazu, brak komentarza odautorskiego - współtworzą dramaturgię tekstu podobnego w strukturze do tragedii. Mistrzostwo formy nowelistycznej ujawnia się tu w umiejętności konstruowania dialogów charakteryzujących postaci, budowania kontrastów sytuacyjnych opartych na paradoksach, zmiany tonacji emocjonalnych - ironii, patosu, groteski i smutku, zastosowania mowy zależnej i pozornie zależnej oraz monologu wewnętrznego, dzięki któremu czytelnik staje się świadkiem głębokich przeżyć bohaterów.

modlitwa > religia    ■■    ... ■■■■    ■■ ■■■■

monizm przyrodniczy    ■ ■ ■ ■    .......

Pogląd filozoficzny, rozwinięty przez > Augusta Comte’a, według którego rzeczywistość ludzka stanowi część świata przyrody, w związku z tym podlega tym samym prawom i metodom badawczym. Według monizmu historia stanowi część procesu przyrodniczego, natomiast zmienność historyczna jest zjawiskiem podlegającym > determinizmowi; w rozwoju socjologii - in-