SNV36435

| społecznej decydują osobiste zasługi; w którym interes jednostki i społe-HmIa są tak splecione, że jedyną drogą do zapewnienia sobie szczęścia jest J|_ftj_anie na ^rLtCL °gółu. Takie społeczeństwo uznał za jedynie sprawiedliwe Urodne z prawami natury. Jednakże nie wedle tego wzoru pragnął urządzić '² Wczesną Polskę. Żyjąc w epoce „despotyzmu”, którym to mianem określał anarchię absolutną, trzeba stosować się do praw, które w niej panują. Trzeba _tarać się uczynić kraj bogatym, zdolnym do utrzymania licznego wojska, trzebnego dla odpierania najazdów. I to winno wytyczać kierunek reform, i _nj_e wywiedzione z natury zasady sprawiedliwego ustroju. Jednak reformy proponowane przez Staszica, zarysowany w jego pismach wzór społeczeństwa równych wobec prawa obywateli, nadaje radykalny wymiar najskromniejszym nawet postulatom reformatorskim, które muszą być traktowane jako pierwszy trok w stronę zarysowanego ideału. U podstaw jego ideału odnaleźć można zespół następujących wartości: pracowitość, użyteczność, gospodarność, zdyscyplinowanie obywatelskie, posłuszeństwo prawu, silna władza centralna zapewniająca harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, merytokracja, to jest zróżnicowanie społeczne na podstawie osobistych zasług, praca dla dobra innych. Dodać do tego trzeba jeszcze uznanie rozumu i doświadczenia za podstawę nauki oraz realizm. Staszic był wielkim realistą. Postulując reformy, nie domagał się tego, co uważał za bezwzględnie słuszne, ale tego, co uznał za możliwe w danych warunkach.

Stanisław Staszic nie doczekał końca Sejmu Wielkiego w Warszawie. Nie doczekał nawet wydania swej drugiej książki. W kwietniu 1790 r. wraz z rodziną Zamoyskich wyjechał do Włoch. W czasie pobytu za granicą, który trwał do grudnia 1791 r., rozbudzone w ostatnich latach zainteresowania sprawami społecznymi nadal dominowały w jego umyśle. Podróż stanowiła okazję do konfrontowania teorii i przemyśleń z rzeczywistością innych krajów. Przy każdej okazji i na różne sposoby Staszic starał się poznawać stosunki społeczne, ustrój, zasady rządzenia, podatki, w każdym z odwiedzanych krajów i miast. Patrzył, interesował się tym, co uprawiają rolnicy i jakich narzędzi używają. Pytał najemnych robotników, na jakich warunkach posiadają ziemię i jakie są ich zarobki. Chcąc poznać, czym żyje lud w odwiedzanych miastach, prowadził swego rodzaju badania terenowe — wędrował po placach i ulicach, podsłuchiwał rozmowy, liczył proporcje duchownych wśród przechodniów. Oglądał i zwiedzał fabryki. Dostrzegał współzależność pomiędzy liczbą wojska i absolutyzmem oraz wpływami kleru i ustrojem, w którym rządzą arystokraci. Coraz wyraźniej „feudalizm” i „despotyzm” ukazywały mu się jako odmienne typy społeczeństw, różniących się nie tylko odmienną formą władzy. Wykorzystał to później w swojej historiozofii. Staszic nie porzucił też dawnych zainteresowań przyrodniczych. Często kierował kroki do gabinetów fizyki i historii naturalnej. W czasie pobytu w Neapolu oglądał wygasłe wulkany otaczające miasto i kilkakrotnie wyprawiał się na Wezuwiusz.

W niecałe dwa miesiące po powrocie z podróży do Zamościa, w lutym 1792, zmarł kanclerz Andrzej Zamoyski. Nie zmieniło to sytuacji Staszica.

619