img926 (3)

z bezdźwięcznymi spółgłoskami [s] — [kśak] lub [f] — [uafka], Mówienie więc o tym, że we współczesnym wyrazie krzak następuje ubezdźwięcznienie głoski [ż] pod wpływem bezdźwięcznego sąsiedztwa [k] jest po prostu nieporozumieniem. W wyrazie tym występują tylko bezdźwięczne spółgłoski, a dźwięczna [ż] czy raczej [r’j była w nim wymawiana, ale to dawno temu. Jest to zatem fakt godny odnotowania jedynie z diachronicznego (historycznego) punktu widzenia.

4.1. Anatomiczne mechanizmy

powodujące upodobnienia głoskowe

Stwierdziliśmy już wcześniej, że z upodobnieniami głoskowymi będziemy mieli do czynienia jedynie w wypadkach koartykulacyjnie motywowanej możliwości wariantywnego realizowania tego samego segmentu tekstów mówionych. Zasadniczo można wyróżnić dwie możliwości oddziaływania kontekstu^ Albo dzieje się tak, że lewostronne sąsiedztwo ma wpływ na artykulację bezpośrednio graniczących głosek, albo obserwujemy zjawisko odwrotne. Prawostronny kontekst decyduje o cechach artykulacyjnych głoski go poprzedzającej. Taki stan rzeczy jest wynikiem dwóch anatomicznych mechanizmów powodujących asymilacje głoskowe. Z jednej strony można bowiem mówić oper-seweracji, z drugiej zaś o antycypacji artykulatorów.

Perseweracja polega na zbyt długim utrzymywaniu narządó* mowy w pozycji znamiennej dla artykulacji głoski występującej w lewo stronnym kontekście. W efekcie głoska występująca bezpośrednio pote traci swoje właściwości i pod względem cechy uzależnionej od przedłużonych ruchów narządów mowy upodabnia się do poprzedzającej ją sąsiadkń Omawiane tutaj zjawisko poglądowo wyjaśnię, analizując dwa dopuszczalne sposoby realizowania nagłosowej grupy spółgłoskowej w wyrażeniach typu świat, kwiat, swój itp.

W wymowie poznańskiej i na kresach wschodnich zauważymy grupy heterogeniczne pod względem dźwięczności, tzn. złożone z głoski bezdźwięcznej i następującej po niej spółgłoski dźwięcznej (zob. Sawicka 1995: 155).

świat —- [ś v ’ j at] kwiat— [kv’iat] swój — [svui ]

Na pozostałym terenie Polski mamy do czynienia z obocznymi postaciami fonetycznymi wyrazów omawianego tutaj typu. Identyfikujemy w nich homogeniczne pod względem dźwięczności grupy złożone z obydwu głosek bezdźwięcznych, por.:

r

świat — [śf’iat| kwiat — [kfMatj swój — [sfuij

Pojawienie się bezdźwięcznej głoski [f] na miejscu dźwięcznego [vj realizowanego w wymowie poznańskiej jest wynikiem perseweracji. Przy wymawianiu nagłosowych dźwięków typu [ś], [k], [s] wiązadła głosowe są rozsunięte i w takiej pozycji pozostają zbyt długo. W efekcie bezpośrednio potem występująca głoska zrealizowana zostaje bezdźwięcznie. Pod względem dźwięczności, która — jak wiemy — zależy od ruchów wiązadeł głosowych, upodobniła się do swojej poprzedzającej sąsiadki.

Antycypacja to proces odwrotny do perseweracji. Polega ona zatem ua zbyt wczesnym wykonaniu ruchów artykulacyjnych charakterystycznych dla wypowiadania głoski występującej w prawostronnym kontekście. W rezultacie głoska występująca bezpośrednio przed nabywa cech następującej po niej sąsiadki. Upodabnia się do niej pod względem tych właściwości fonetycznych, które uzależnione są od przyspieszonych ruchów artykulacyjnych. Tym razem /wróćmy uwagę na dwa zgodne z normą wariantywne sposoby wymawiania wyrazów typu zdzielić:

zdzielić— [z3el’ić] albo [Ź3el’ić]

Nagłosowy segment cytowanego wyżej wyrazu może być realizowany jako spółgłoska twarda, a więc artykułowana w ten sposób, że jedyną zaporą, na którą napotyka powietrze wydostające się z płuc, jest szczelina utworzona przez przód lęzyka i zęby górnej szczęki. W takich wypadkach wymawiany jest dźwięk niezależny od prawostronnego kontekstu. Możliwa jest wszakże realizacja tego samego segmentu w postaci miękkiej — środkowojęzykowej (prepalatalnej) głoski [ź]. Powstaje ona w wyniku antycypacji. Zwróćmy bowiem uwagę na fakt, że bezpośrednio po charakteryzowanym tutaj segmencie pojawia się miękka — środkowo-językowa (prepalatalna) głoska [3], której barwa uzależniona jest od zwarcia, u potem szczeliny utworzonej przez środek języka i podniebienie twarde. W takich wypadkach obserwujemy zbyt wczesne uaktywnienie środka języka. W rezultacie pierwszy segment nie jest wymawiany jako głoska przedniojęzykowa, lecz pod względem miejsca artykulacji upodabnia się do bezpośrednio po nim występującej sąsiadki, Tym razem zauważymy więc wpływ prawostronnego kontekstu na sposób wymawiania poprzedzającego segmentu.

4.2. Typologia upodobnień głoskowych w języku polskim

Zmiany głoskowe spowodowane wpływem sąsiedztwa fonetycznego idon tynkowane w tekstach współczesnej polszczyzny bywają rozmaicie opisywane i klasyfikowane. Proponuję podział ze względu na:

Ok