IMG
93 (12)

Wiele nauczono się na przykładzie wojska, klóre — co najmniej od

C / czasu Fryderyka Wielkiego, króla Prus — siało się prototypem organizacji mechalustycznej. Ffy3eryk 'Wielki. który panował w latach 1740-1786, odziedziczył armię złożoną głównie z przestępców, biedoty, obcych najemników i przymusowo wcielanych rekrutów — słowem, niezdyscyplinowany motłoch. Król pruski stanowczo postanowił to zmienić i szybko zabrał się do wprowadzenia reform. Wiele zapożyczył z praktyki rzymskich legionów oraz ze zreformowanych w XVI wieku armii europejskich, ale także wprowadził mnóstwo własnych innowacji. Inspiracją do wielu z nich były dokonywane w jego czasach wynalazki.

Fryderyka Wielkiego fascynowało zwłaszcza działanie automatycznych zabawek, takich jak mechaniczne ludziki, i w swym upartym dążeniu do ukształtowania armii na wzór niezawodnego efektywnego narzędzia wprowadził wiele reform, w istocie służących sprowadzeniu żołnierzy- do jofi,automatów., .Wśród tych reform było wprowadzenie stopni wojskowych i jednolitego umundurowania, uszczegółowienie i standaryzacja regulaminów, zwiększenie specjalizacji zadań, używanie standaryzowanego wyposażenia, stworzenie języka rozkazów i systematyczne szkolenie za pomocą musztry. Celem Fryderyka było przekształcenie armii w efektywny mechanizm funkcjonujący na zasadzie współdziałania wystandaryzgwanychczęśa.-Dzięki procedurom szkolenia te części składo-we~ifiożna było wytworzyć z niemal każdego surowca, co w razie konieczności pozwalało na łatwe zastępowanie jednych, części jnnymi,.a to w czasie operacji wojennych jest wręcz podstawową cechą armii. Aby zagwarantować funkcjonowanie tej swojej machiny wojskowej na rozkaz, Fryderyk usilnie popierał zasadę, że ludzi trzeba nauczyć, iż bardziej powinni się bać swoich oficerów niż wroga. Aby zaś zapewnić, że ta machina wojskowa będzie wykorzystywana możliwie jak najmądrzej, wprowadził rozróżnienie między funkcjami doradczymi, zwalniając wyspecjalizowanych doradców (sztab) od dowodzenia liniowego i zlecając im planowanie działań. W miarę upływu czasu wprowadzono jeszcze inne udoskonalenia, łącznie z koncepcją decentralizacji kontroli w celu zapewnienia większej autonomii poszczególnych części armii w różnych sytuacjach bojowych.

Wiele z tych pomysłów i rozwiązań praktycznych miało doniosłe znaczenie dla rozwiązywania problemów rodzących się w związku z roz--wojem fabrycznych systemów produkcji , wprowadzano je stopniowo, przez cały wiek XIX, kiedy to przedsiębiorcy borykali się ze znajdowaniem form

_

organizacyjnych odpowiadających technice maszynowej. Tej nowej technice towarzyszyła, a także wspierała ji|. mechanizacja ludzkich myśli i działań. Organizacje wykorzystujące maszyny same stawały ślę coraz bardziej podobne do maszyn. Wizja Fryderyka Wielkiego „zmcehanizowa nej" armii stopniowo urzeczywistniała się również w fabryce i biurze.

Przez cały wiek XIX niejednokrotnie podejmowano próby kodyfikowania i doskonalenia koncepcji, które mogłyby prowadzić do efektywnej organizacji pracy i skutecznego zarządzania. W ślad za wyrażoną przez Adama Smitha pochwałą podziału pracy (Eli Whitney w 1801 rpku publicznie zademonstrował, juk wygląda produkcja masowa, . montowanie' strzelb ze' stosów jyyiniennych części, wj 1832 roljii zaś Charles Babbagjf, wynalazca jednej z najwcześniejszych postaci maszyny matematycznej, opublikował traktat, w którym opowiadał się za naukowym podejściem do organizacji i zarządzania oraz podkreślał-znaczenie piano* _wania i odpowiedniego podziału pracy. "Jednak dopiero w początku ' XX wieku-dbkonano syntezy tych koncepcji i pomysłów w spójną teorię organizacji, i zarządzania.    I

Ogromny wkład do tej teorii wniósł niemiecki (socjolog Mas Weber, który zwrócił uwagę na paralele między mechanizacją przemyślna rozpr strzenianiem się biurokratycznych formorganizacji. Zau w azyl on. że forma "Biurokratyczna przyczynia się do zrulyhizowania procesu administrowania dokładnie tak samo jak maszyna Bó~żrutynizowańia procesu 'produkcji. W jednej z jego prac znajdujemy pierwszą wyczerpującą defmicjęjńun^ kracji jako formy organizacji, w której kładzie się nacisk na precyzje, 'szybkość, jasność, regularność, niezawodność i efektywność, osiągane przez stworzenie stałego podziału zadań, hierarchicznego nadzoru oraz szczegółowych reguł i przepisówA

_v Webera,(jako socjologa, inferesowalyy.polecznc konsekwencje rozprzestrzeniania sie biurokracji! — tak jak starzec z opowieści Chuang-Lsu — niepokoił się o skutki, jajde to może mieć dla humanistycznych aspcklów społeczeństwa. Dostrzegał on w podejściu biurokratycznym potencjał umożliwiający zrutynizowanie i zmechanizowanie prawie każdej dziedziny ludzkiego życia, niszczący ducha człowieka i jego zdolności do spontanicznego działania. Uświadamiał sobie Także, że może to mieć poważne konsekwencje polityczne, podważając to wszystko, co potencjalnie sprzyja tworzeniu bardziej demokratycznych form organizacji. Prace Webera na temat biurokracji przenika głęboki sceptycyzm, o czym więcej powiemy w rozdziale 9.