IMG51 (3)

Grażyna Szyling

„Językiem wymagań”. Uwagi na marginesie

nowej podstawy programowej edukacji wczesnoszkolnej

U prowadzaniu nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego towarzyszyły liczne konferencje organizowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Na jednej z nich. w kwietniu 2008 r., wiceminister edukacji zapewniał przedstawicieli prasy: „Projekt nowej podstawy programowej zawiera zobowiązanie państwa, że szkoła nauczy dziecko określonych treści, a nie jak dotychczas, że tylko będzie je uczyła, nie ręcząc za skutek”¹. Tenże sam wysoki urzędnik w kilka miesięcy później wyjaśniał, że wprowadzane w życie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej^{2 3} jest napisane w .Języku wymagań, ale wymagań dla nauczycieli, [których - G.S.] mądrość i kompetencje mają pomóc dzieciom w spełnieniu zapisanych oczekiwań”¹.

Pomijając niejednorodność ideologiczną przytoczonych wypowiedzi oraz ich dyskusyjny wydźwięk pedagogiczny, przyjmuję zawarte w nich konstatacje za punkt wyjścia do rozważań nad użytecznością podstawy programowej, jako źródła wymagań, do którego odwoływać mają się nauczyciele w swojej praktyce dydaktycznej.

I. Kilka ustaleń wstępnych

Uczynienie z nauczycieli głównego adresata i użytkownika podstawy programowej, choć zbieżne z przypisaną im w prawie oświatowym odpowiedzialnością, ma jednak charakter upraszczający, na co wskazują między innymi zapisy ustawy o systemie oświaty⁴. W jej świetle, określone w podstawie programowej cele kształcenia, zakresy treści oraz wykazy umiejętności uczniów muszą być uwzględniane w zatwierdzanych przez MEN do użytku szkolnego programach nauczania i podręcznikach, a także w „standardach wymagań, będących podstawa przeprowadzenia sprawdzianów i egzaminów”⁵. W tym zakresie zadaniem podstawy programowej jest przede wszystkim standaryzacja praktyki edukacyjnej, pozwalająca państwu na sprawowanie kontroli nad zdecentralizowaną oświatą.

Jednym z elementów tej ustawowej standaryzacji, pozostającym wyłącznie w gestii nauczycieli, jest ustalanie kryteriów ocen szkolnych zgodnie z wytycznymi podstawy programowej*. Należy jednak pamiętać, że do tej pory w praktyce edukacyjnej nauczyciel odwoływał się przede wszystkim do wymagań sformułowanych w realizowanym przez siebie programie nauczania, a nie bezpośrednio do ministerialnego rozporządzenia. Nawet jeśli przyczyn tego stanu rzeczy upatrywano także w dysfunkcyjności „starej" podstawy programowej, przypominającej poziomem swej ogólności „ideologiczny ozdobnik pozbawiony mocy regulacyjnej”^{6 7 8 9}, brak jest przesłanek do przyjęcia bez zastrzeżeń tezy, że istniejącą praktykę radykalnie zmieni nowy dokument, napisany .językiem wymagań".

Wśród wielu czynników, w różny sposób powiązanych ze wspomnianym procesem, wskazać można - poza konserwującymi status quo indywidualnymi teoriami nauczycieli* -także obowiązujące Rozporządzenie MENiS’ dotyczące oceniania. Rozdziela ono ocenianie zachowania ucznia od oceny jego osiągnięć edukacyjnych, podkreślając ich wzajemną niezależność. To drugie z pojęć jest definiowane jako,.rozpoznawanie przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej (...) i realizowanych w szkole programów nauczania”¹⁰. Natomiast urzędowa procedura ustalania oceny uczniowskiego zachowania nie przewiduje konieczności odwołania do zewnętrznych standardów, co niejako zdejmuje z nauczycieli obowiązek traktowania podstawy programowej jako punktu odniesienia dla diagnozowania tego obszaru osiągnięć uczniów.

Nie wdając się w szczegółowe analizy omawianego Rozporządzenia MENiS, trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, że występujące w nim zasadnicze ustalenia definicyjne i procedury, które obowiązują na wszystkich poziomach kształcenia (także wczesnoszkol-nego¹¹), wpisują się w założenia teorii transmisji kulturowej, a zatem także w koncepcję rozwoju pojmowanego w kategoriach osiągania standardów. Pozwala to na przyjęcie założenia o bliskości ideologicznej obydwu ministerialnych dokumentów, w których znaczącą rolę odgrywa .język wymagań”.

Z powyższego wniosku wynika, że kluczowe dla prowadzonej analizy staje się określenie pola znaczeniowego ostatniego z wymienionych pojęć - skrzętnie podjętego i eksploatowanego także przez media. Za jego pozorną oczywistością zdaje się bowiem często kryć pustka semantyczna. Jednym z przykładów tego zjawiska jest utożsamienie .języka wymagań” z fragmentem ustawowej definicji podstawy programowej¹² i uznanie za wyróżniające

1

http: 'www.isidorus.net/show/news,166,Nowa_podstawa_programowa_to_nowajakosc_w_edukaeji •’ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkól,

2

Dz. U. z 15 stycznia 2009, Nr 4, poz. 17.

3

’ http ^;/www.money.plarchiwum-'wiadomosci_agencyjne/iar/artykul/men;nowa;podstawa;progra-mowa;wychowania;przedszkolnego;i;nauczania;poczatkowego;spelnia;oczekiwania;nauczycieli,243, 0,419827Jurni

4

⁴ Ustawa o systemie oświaty, Dz. U. z 2004 r., Nr 273 (z późniejszymi zmianami).

5

^! Tamże, Art. 22, ust. 2, p. 10.

6

   Tamże.

7

   K. Konarzewski, Przebudować podstawą programową kształcenia ogólnego. .Analizy i Opinie" Nr 27, wrzesień 2004, Instytut Spraw Publicznych, s. 4.

8

* Indywidualne teorie nauczycieli rozumiane są jako typ wiedzy w działaniu, w ograniczonym stopniu podamy na zmianę, [za:] K. Polak, Podążając ku niewidzialnemu (Teorie indywidualne nauczycieli). W: K. Kruszewski (red.). Pedagogika w pokoju nauczycielskim. Warszawa 2002, WSiP.

9

   Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (z późniejszymi zmianami; tekst ujednolicony).

10

   Tamże, § 2, p. 2.

11

   Zasadnicza odmienność dotyczy obowiązku wystawiania w klasach I-III jednej oceny klasyfikacyjnej, która ma przyjąć formę opisową. Złagodzone zostają też rygory związane z procedurami promocyjnymi.

12

   Ustawa..., 3. ust. 13.