IMGX22 (4)

XCIV HISTORYCZNOSC I HISTORYZM

deusz Pini przelicytował Kleinera, wynosząc naszego poetę ponad wszystkich twórców epoki:

W Irydionie nie poszedł Krasiński śladem poetów baj-ronistycznych, którzy zadowalali się lekkim tylko naszkicowaniem tła historycznego i kulturalnego i swobodnie przędli na nim nić wypadków powieściowych — przyświecała mu raczej walterskotowska dążność do ścisłości historycznej, podniesiona jednak do granic niesłychanie wyższych.

Jak widzimy, krytycy bądź wychodzili z absolutnych założeń o historycznych gatunkach literackich, bądź powtarzali nie sprawdzone sądy poprzedników. Główny ich błąd polegał na tym, że nie odróżniali historyczności dzieła od jego historyzmu. Hisfcoryczność to wierność w odtworzeniu epoki. Historyzm zaś dzieła to występujący w nim kierunek syntezy dziejowej. Historyczność to znajomość epoki, to kwestia wiedzy pisarza. A historyzm to zagadnienie ideologii, to pytanie, jaki użytek czyni pisarz ze swej historycznej wiedzy.

W dobie romantycznej często występowały obok siebie i nieraz mieszały się z sobą różne systemy historiograficzne, dawniejsze i nowsze. Najważniejsze to stara, stoicko-koś-cielna nauka o rządach Opatrzności nad światem, Wolte-rowska koncepcja przypadku w dziejach, „organiczna” teoria rozwoju historii w postaci przyrodniczej kolei narodzin, wzrostu, dojrzałości i śmierci. A dalej historyzm pseudokla-syczny, który nie miał ambicji poznawczych i dla celów ideologicznych posługiwał się mniej lub więcej zgrabną aluzją. Następnie historyzm romantyczny, znany z antykwarycznych zamiłowań, który wychodząc z analizy procesu dziejowego śmiało posługiwał się analogią i paralelą, szukając w przeszłości zawiązków współczesnych problemów społecznych i politycznych. W romantyzmie dużą rolę odgrywały także różne odmiany spekulacji historiozoficznej.

Irydion jest dramatem historycznym, który powstał w epoce romantycznej. Te ogólne stwierdzenia nie upoważniają jednak do żadnych wniosków szczegółowych. Nie można mówić ani o jakimś bliżej nieokreślonym historyzm i e tego dzieła, ani o jakimś jednym, ściśle opisanym systemie histor iogr af icznym, który stanowiłby teoretyczną, poznawczą i ideową podstawę utworu. W historycznym dramacie Krasińskiego znalazły bowiem odbicie rozmaite historiograficzne myśli epoki. Kilka przykładów pomoże nam do dokładniejszego określenia historio-graficznych założeń Krasińskiego i do lepszego zrozumienia ideologicznej wymowy dramatu.

W pogańskiej, starożytnej partii Irydiona światem rządzi los i przeznaczenie: „Fatum jedno spokojne, niewzruszone, rozum nieubłagany świata, patrzy z wysoka na wiry ziemi i nieba”. O cezariańsko-stoickiej koncepcji losu, przeciw której buntuje się bohater dramatu, świadczy monolog na temat samobójstwa:

(Zdejmuje sztylet znad tarczy) Powiedz mi, ogniku nocny, modra klingo, czy ty zdołasz wyssać mnie z piersi moich? — ale słyszysz? — na zawsze! Nie — nie, tyś także złudzeniem! Katon gdzieś się obudził i tam już inny Cezar stał nad nim, trząsając mieczem i kajdany! (Rzuca sztylet i depce) Kłamco, coś zwiódł tyle dusz cierpiących marną obietnicą nicości, ja urągam się tobie — ja, czy tu, czy tam, niewolnik! — ja nie spocznę nigdzie — leż w kurzawie, żmijo fałszu! (Obciera czoło) Nieznośnie temu, który zaginąć nie zdoła — który kona wiecznie, a nie skona nigdy! (Stąpa po sali).'

W komentarzu poety, poświęconym stoikom, mamy wymowną wzmiankę:

Pierwsi stoicy wprowadzili na świat chorobę zwaną spleen, odziedziczoną przez Anglików, której ostatecznym przesileniem jest samobójstwo.