skanuj0016 (221)

funkcja⁶⁶. Ponadto — co jest bardzo ważne — we wszystkich modelach funkcji językowych opisuje się je z punktu widzenia nadawcy, a nigdy odbiorcy, a przecież —jak zauważa Leon Koj⁶⁷ — czynnościom nadawcy odpowiadają właściwe, ale inne czynności odbiorcy (np. słuchanie). Czynnościom nadawcy i czynnościom odbiorcy odpowiadają adekwatne czynności psychiczne, które są raczej słabo rozpoznane, a które są ważne, gdyż to właśnie one wskazują na pewne zależności między czynnościami językowymi a tym, co ludzie wiedzą, czują i czynią, czyli to od nich zależy ostatecznie powodzenie komunikacji językowej. Zagadnieniem tym zajmuje się neurolingwistyka, niemniej po to, by w przybliżeniu tylko zilustrować, jak bardzo różne zachodzą procesy w mózgu nadawcy i odbiorcy, zaprezentujemy dwa modele: czynności mówiona i czynności rozumienia (por. rys. 13. i 14.), zaznaczając, że są to tylko hipotezy.

Różnice między czynnościami tworzenia wypowiedzi słownej (mówieniem) a jej rozumieniem upoważniają nas do zaproponowania innego od wyżej zaprezentowanych modelu funkcji mowy. Model ten przypisuje podstawową funkcję komunikacyjną — mowie — Saussure’owskiemu langage, funkcje: kulturowa i referencjalna związane zostały z językiem (langue), natomiast pozostałe funkcje wiążą się z parole lub z tekstem; funkcje: lokucyjna — z samym aktem tworzenia wypowiedzi; illokucyjna, perlokucyjna, ekspresywna i fatyczna — z aktem „wysyłania” przez nadawcę komunikatu; poetycka, metajęzykowa — z tekstem; perfor-matywna i impresywna — z czynnością odbioru komunikatu. ^{1 2}

MÓWIENIE

(tworzenie wypowiedzi słownej)

programowanie wewnętrzne

ą- operacja motyw

myśl

między-etapowa

programowanie zewnętrzne

operacja

mowa -—► etap    —*-► mowa

między- we- między- seman- między- zewnę-etapowa wnętrzna etapowa tyczny etapowa trzna

t

uprzedmiotowię-nie motywu w myśli (sformułowanie myśli)

t

utworzenie

skrótowego

schematu

wypowiedzi

rozwinięcie

semantyczne

t

przejście od składni znaczeń do składni słów (strukturalizacja gramatyczna)

Rys. 13. Model czynności tworzenia wypowiedzi słownej (wg: Tłokiński³)

ROZUMIENIE (czynność rozumienia mowy)

rozumienie tekstu

znaczenie znaczenie dosłowne domyślne

t t

reguły zorganizowanej działalności poznawczej

odbiór i rozumienie pojedynczych <»słów

i 1

iilcntyfika- znaczeniowa q]n dźwię- interpretacja knwn słowa słowa

t t

reguły reguły fonetyczne leksykalne

> rozumienie zdania

zdania komu- zdania ko-nikujące o zda- munikujące rżeniach o relacjach

t    t

reguły

morfologii i składni

I etap

II etap

III etap

myślenie słowne

55

1

⁶⁴ L. Koj w Uwagach o funkcjach języka i mowy („Język a kultura”. T. 4., s. 35—52) wymienia cztery znaczenia tego terminu: 1. działanie językowe, 2. zadanie wyrażenia: a) nie zamierzone, b) korzystne dla społeczności językowej, 3. zadanie wyrażeń językowych: a) zamierzone, b) korzystne dla społeczności językowej, 4. cechy warunkujące działania językowe (s. 36—37).

2

Jw., s. 37—42.

3

przetwarzanie informacji według reguł językowych