skanuj0016 (236)

23.5. Łupliwość

Łupliwość jest to zdolność minerału do pękania i rozpadania wzdłuż pląs* kich i gładkich powierzchni (tzw. płaszczyzn łupliwości) pod wpływem uderzenia lub nacisku. Obecność płaszczyzn łupliwości jest ściśle związana z budową wewnętrzną kryształów. Nie mają jej więc minerały bezpostaciowe, jak również niektóre minerały krystaliczne. Łupliwość jest charakterystyczną własnością kryształów. Może występować w jednym kierunku (jak np. u łyszczyków) lub w kilku kierunkach (jak np. dwukierunkowa łupliwość skaleni, piroksenów, amfiboli i trójkierunkowa łupliwość kalcytu).

Wyróżnia się kilka rodzajów łupliwości:

•doskonałą — minerał łupie się łatwo pod niewielkim naciskiem, powstałe płaszczyzny łupliwości są idealnie gładkie i lśniące (jak np. u łyszczyków);

•bardzo dobrą — minerał rozpada się łatwo przy lekkim uderzeniu młotkiem na części ograniczone równymi i gładkimi ścianami (np. kalcyt, halit);

•    dobrą — minerał rozpada się pod wpływem silnego uderzenia; płaszczyzny łupliwości są wyraźnie widoczne lecz nie wszystkie są gładkie (np. pirokseny, amfibole);

•wyraźną — odłamki powstałe z rozdrobnienia minerału pod wpływem uderzenia mają nie wszystkie powierzchnie płaskie;

•    niewyraźną — dominują powierzchnie nierówne, płaskie ściany na odłamkach minerałów występują rzadko.

23.6.    Przełam

Pękanie minerału w jednym kierunku lub w kilku kierunkach wzdłuż nierównych powierzchni nazywamy przełamem. Mimo tych nieprawidłowych powierzchni pęknięć daje się wyróżnić kilka rodzajów przełamu:

•muszlowy — przypomina kształtem powierzchnię muszli,

•    równy — pęka powierzchniami zbliżonymi do płaskich,

•    nierówny — powierzchnia pęknięcia składa się z drobnych zagłębień i wypukłości,

•haczykowy — zadziory mają kształt haczyków.

23.7.    Twardość

Twardość minerału jest to opór, jaki stawia minerał przy zarysowaniu jego powierzchni zaostrzonym przedmiotem (ostrzem). Rysując minerał nie należy zbyt silnie przyciskać ostrza, pomimo to pociągnięcie ostrza po powierzchni minerału powinno być swobodne. Do oznaczania twardości minerałów używa się tzw. skali Mohsa.Ta wzorcowa skala minerałów obejmuje 10 minerałów uszeregowanych według wzrastającej twardości od 1 do 10 (najtwardszy):

1. Talk	-Mg3[OH]2[Si4O10]	6. Ortoklaz	- K [AISijOj]
2. Gips	- CaS04*2Hj0	7. Kwarc	- Si02
3. Kalcyt	- CaCOj	8. Topaz	-AłjUF.OHJjSiCg
4. Fluoryt	-CaF2	9. Korund	- aia
5. Apatyt	- Ca5[F,Cl] [P04]3	10. Diament	- c

Skala Mohsa jest względną skalą twardości. Nie podaje ona, o ile każdy następny minerał jest twardszy od poprzedniego. Do tego celu służą specjalne przyrządy, tzw. sklerometry, którymi mierzy się twardość bezwzględną.

Oznaczenie twardości dowolnego minerału wg skali Mohsa polega na rysowaniu go kolejno coraz to twardszymi minerałami wzorcowymi, a następnie rysowaniu ostrą krawędzią badanego minerału wzorców skali. Na przykład jeśli badany minerał został zarysowany kwarcem (twardość 7), sam natomiast zarysował apatyt (twardość S), wówczas twardość badanego minerału określa się jako 6 (z ortoklazem minerał badany powinien się wzajemnie ścierać).

Przy pracach geologicznych przeprowadzanych w terenie skala Mohsa stosowana jest w przypadkach wyjątkowych. Dla oznaczenia twardości minerałów używa się materiałów zastępczych, i tak: minerały o twardości 1 i 2 można zarysować paznokciem, o twardości do 3 — miedzią, o twardości do 4 - gwoździem żelaznym, o twardości do 5 - ostrzem scyzoryka lub szkłem, o twardości do 6 — pilnikiem z twardej stali np. narzędziowej (twardość 6,5). Minerały o twardości powyżej 7 rysują szkło. Większość minerałów występujących skałotwórczo ma twardość w granicach od 2 do 7 w skali Mohsa. Minerały twardsze od 7 są rzadko spotykane.

Twardość minerałów określa się w stanie niezwielrzałym (świeżym), ponieważ z reguły minerały zwietrzałe wykazują niższe twardości niż te same w stanie nie zmienionym.

23.8. Pokrój

Pokrój jest to ogólny kształt kryształu. Jest on zależny od własności krystalograficznych oraz warunków, w jakich kryształ powstawał. Wyróżnia się następujące rodzaje pokrojów:

• izometryczny (równomiernie wykształcony) — gdy kryształ ma takie same lub zbliżone wymiary w trzech kierunkach (rys. 3.2a);

•tabliczkowy — gdy kryształ ma różne wymiary w trzech kierunkach (rys. 3.3);

•płytkowy — kryształ ma podobne wymiary w dwóch kierunkach, w trzecim natomiast wymiar jest wyraźnie mniejszy (rys. 3.4);

•słupowy — kryształ ma podobne wymiary w dwóch kierunkach, w trzecim wymiar jest zdecydowanie większy; gdy trzeci wymiar zdecydowanie przeważa nad pozostałymi dwoma wówczas mówimy o pokroju włóknistym, igiełkowym lub pręcikowym (rys. 3.2b).

13