skanuj0114

218 Słbwotwórstwo

3.    -k(o) fi-    U *-»/fc(o); por. scs. klębuko, poi. cielątko kółko sitko

źródełko śniadanko pólko uszko oczko. Dawność formacji zaświadczają rtp. jeziorko (w. XIII), gniazdko miastko (w. XIV). ■

4.    -ik[-yk    (por. §21,2); scs. noliku, rus. Itratik, cz. konik

nozik v(tfik, poi. konik stolik śledzik pręcik pokoik nożyk kluczyk koszyk wietrzyk. Dawność formacji zaświadczają np. pacholik oślik haczyk (w. XV).

5.    -(<•(«)§-yc(a)e- *-i('{(i)', por. scs. cnkoiea muśica rybica duśtica ibhica. Ten typ zachowuje się tylko w polszczyźnie średniowiecznej, up. barwica 'szminka' kotwica mączyca 'mączka do różu i bielidla’ przepierzyca wie-wierzyca wędzica; tu należą też zapewne liczne nazwy kwiatów i roślin, np. bylica borowica gruszczyca jablończyca makowica sośnica żywica. W XVI w. używano wyrazu duszyca ze znaczeniem zdrobniałym; dotąd jako jedyny okaz tej zamarłej formacji zachowała się mszyca, która jednak rozluźniła swój związek i w budowie, i w znaczeniu z podstawowym rzeczownikiem mucha. Znamienne są natomiast twory w rodzaju twarzyczka 'siostrzyczka, których formant -łc(o) ze znaczeniem pomniejszającym nawiązuje do podstawy zawierającej prócz rdzenia formant -ycz- e=, *-ik- właśnie z tą archaiczną funkcją deminiitywną; jak obok wstążka książka są rzeczowniki zdrobniale wstążeczka książeczka, tak obok siostrzyca twarzyca rozwinęły się siostrzyczka twarzyczka.

6.    -yk *-yki;por. scs. kamyka, plamy kr, jęćtmykr, poi. płomyk kamyk strumyk grzebyk promyk rzemyk klyk. Dawność formacji zaświadczają: niejasny etymologicznie język (por. jęz-or) z wieku XIV, kamyk z wieku XV. Warto zauważyć, że ten formant mają pokrewne wszystkich rzeczowników na -eA typu płomień kamień. Ich M 1. p. (jako dawnych tematów spółgłoskowych) kończył się na -y (por. scs. kamy, poi. kamień i pod. to stary biernik 1. p. kamens i pod.). Ta formacja przybierała używany w funkcji zdrobniającej formant -kr>, np. kamyku. Z czasem wyodrębnił się w tych warunkach formant -yki na tle przesunięcia pierwotnej graiucy między pniem i formantem, a więc kamy ku -a kam-yku.

1. -ak\\-'ak e- *-aln\-jaku, np. kurak źrebak chłopak cielak kożlak szczeniak wieprzak kurczak krzak kociak-, z nielicznymi wyjątkami są'to nazwy młodych zwierząt. Formacja ta pojawia się stosunkowo późno, bo w początkach XVII w., i jest raczej ograniczona terytorialnie, bo choć znana w całej Polsce, wyłącznie przecież panuje na Mazowszu i na północy polskiego obszaru językowego. Ustępuje jej starsza formacja na -ę typu cielę szczenię, co się zaczęło w drugiej połowie XVIII w. Ów proces dokonał się prawdopodobnie na podłożu fonptyczno-morfologicznym: tam, gdzie wygłosowe -ę ma brzmienie -a (po denazalizacji -ą), twory typu cielą szczenią straciły morfologiczną wyrazistość i jednoznaczność. Stosunkowo późniejsze powstanie togo typu tłumaczy zapewne nieprawidłowość fonetycznej postaci takich rzeczowników, jak kociak psiak, których miękkie spółgłoski i i przed tym formantem nie dadzą się objaśnić normalnym rozwojem fonetycznym.

8.    -ę    por. scs. lsvę kozbłę irlbę detę, poi. cielę źrebię

szczenię kurczę, stp. skodę książę chłopię wnuczę, gwarowe (Śląsk) nazwy małych dziewcząt utworzone od nazwiska ojca lub matki, np. Lipię (od Lipa), Kalicię (od Kalita), Cholewczę (od nazwiska matki Cholewka, ojciec Cholewa). Dawność formacji zaświadczają np. książę skodę (w. XIV), dobytczę zwierzę (w. XV).

9.    -ątk(o), jest to formant, który stanowi połączenie przyrostka -ę (por. p. 8) i przyrostka -k(o) (por. p. 3), np. kociątko książątko dzieciątko bydlątko dziewczątko pisklątko zwierzątko. JV takich formacjach można przypuszczać starsze poczucie podzielności, np. kociąt-k(o) książąt-k(o) itp. Natomiast wyodrębnienia się formantu -ąłk(o) dowodzą niewątpliwie takie twory, jak np. kawalątko niewiniątko zawiniątko piersiątko bied mąt ko glupiątko, obok których ani nie ma, ani nie było rzeczowników podstawowych kawalę-kawalęcia, niewinię-nietoinięeia itd. Formację tę zaświadczają od wieku XV: chlopiątko jagniątko oślątko niemowlątko.

10.    -in(a)||-yn(a) (por. §28, 1; §29, 4), np. chłopina psina chudzina kobiecina książczyna drużyna drzewina dziecina. Dawność formacji zaświadcza babina (w. XV). W niektórych wypadkach, na tle określonego kontekstu może się właśnie rozwinąć odcień współczucia, a nawet politowania lub pogardliwej wyrozumiałości.

11.    -ch, -uch, -ich-, -ś, -sia, -sio; -ui, -usia\ -U, -isia; -aszek, -uszek, -iszek; -do, -cio; -'o, -'a.

Wszystkim tym formantom jest wspólna funkcja uwydatniania dodatniej postawy uczuc.iow'ej mówiącego; tworzą one najczęściej imiona własne z odcieniem pieszczot litości (hipokorystyeznym). Ze względu na przypuszczalne powiązania rozwojowe należy je omówić razem.

Najstarszą, bo średniowiecznymi zapisami zaświadczoną, warstwę imion pieszczotliwych znamionuje formant -ch *-chi lub -szd= *-chjb\*-sjb, dodawany do pełnego lub skróconego pierwszego członu podstawowych imion dwuczłonowych, np. Mich {miło-: miro-) Stach (stani-) Stosz (stoi-) Warsz (ward-) Bolech Czestoch Miłosz Onieioosz Stanisz Bogusz Bronisz.

Można przypuścić, że właśnie na podstawie tej najstarszej warstwy rozwijają się nowsze polskie imiona spieszczone, znamienne obecnością spółgłoski -ś. Kiedy one powstały, trudno orzec; brak zapisów staropolskich niczego ni^ dowodzi, ponieważ należą do języka familijnego; nie jest wykluczone, że są formacją dawną. Spółgłoska i mogła się w nich pojawić jako swoisty oboeznik starego -ch- lub -sz- dla silniejszego uwydatnienia