Wykłady z polskiej fleksji1

64 Przegląd leksemów odmiennych (nominał

Milion gwiazd świeciło - liczebnik MILION Miliony gwiazd świeciło - liczebnik MILIONY Milion gwiazd świecił - rzeczownik MILION Miliony gwiazd świeciły - rzeczownik MILION

Pierwszy tysiąc zarobiłem na czarno - rzeczownik TYSIĄC Pierwsze tysiąc złotych zarobiłem na czarno - liczebnik TYSIĄC

Ćw. 13. 14

W centrum miasta zebrało się około dwóch tysięcy osób - rzeczownik TYSIĄC W centrum miasta zebrało się około dwóch i pół tysiąca osób - rzeczownik TYSIĄC I W centrum miasta zebrało się około tysiąca osób - liczebnik TYSIĄC.

4.4.2. Liczebniki zbiorowe

Do liczebników zbiorowych należą nazwy następujących liczb:

2, 3, ... 10 - DWOJE. TROJE, ... DZIESIĘCIORO

11, 12, ... 19 - JEDENAŚCIORO, DWANAŚCIORO, ... DZIEWIĘTNAŚCIORO 20, 30. ... 90 - DWADZIEŚCIORO, TRZYDZIEŚCIORO, ... DZIEWIĘĆDZII SIĘCIORO

Podobnie jak w wypadku liczebników głównych wyrażenia będące nazwami innych liczb, np. dwadzieścioro dwoje, traktujemy jako konstrukcje składniowe, a więc połączenia form różnych leksemów.

Liczebniki zbiorowe odmieniają się tylko przez przypadek, który przyjmuje znane już nam wartości, np.:

M dwoje dzieci D dwojga dzieci

C dwojgu dzieciom, rzadziej dwojgu dzieci B dwoje dzieci N dwojgiem dzieci

Ms dwojgu dzieciach, rzadziej dwojgu dzieci

W celowniku i miejscowniku wydawnictwa normatywne przeważnie aprobuji tylko połączenia z rzeczownikiem oparte na związku zgody. np. dwojgu dzieciom Połączenia oparte na związku rządu, np. dwojgu dzieci, są rzadsze, ale nie aż lak aby je ignorować lub dyskredytować.

Liczebniki zbiorowe występują tylko w towarzystwie niektórych rzeczowników Są to przede wszystkim:

1.    rzeczowniki męskoosobowe odniesione do zbioru składającego się z osób obu płci, por. dwoje studentów (student i studentka) i dwóch studentów (nieokreślonej płci, prawdopodobnie mężczyzn);

2.    nazwy istot młodych na -ę, np. NIEMOWLĘ, DZIECIĘ, WNUCZlil BLIŹNIĘ, DZIEWCZĘ, CIELĘ. KOCIĘ. KURCZĘ, PISKLĘ, SZCZENIĘ,I DIABLĘ, także ZWIERZĘ i BYDLĘ (niekoniecznie młode) i DZIECKOl (choć nie na -ę);

' nazwy par małżeńskich, zwłaszcza na -stwo, np. WUJOSTWO, PREMIE-R< )STWO, i na -owie, np. MAŁŻONKOWIE, DZIADKOWIE, KOCHANKOWIE, ANDRZEJOWIE, rzadziej inne, np. RODZICE, NOWOŻEŃCY, t (ULUBIEŃCY (ze względów semantycznych łączą się one tylko z liczebnikiem DWOJE i zaimkiem liczebnym OBOJE);

I niektóre inne pluralia tantum, np. DRZWI, SANIE, GRABIE, SKRZYPCE, IMIENINY, URODZINY, NÓŻĘTA, OCZĘTA, RĄCZĘTA, także PAŃSTWO (w znaczeniu osobowym);

“i nieliczne inne rzeczowniki, np. OKO, UCHO, RAMIĘ, NIEBOŻĘ, RO-

/ _t

D/ENSTWO; dla części z nich łączliwość z liczebnikami zbiorowymi jest l.ikullatywna (np. ludzie obojga płci lub ludzie obu płci) albo ograniczona i U i pewnych znaczeń bądź użyć (np. dwoje rąk tylko wtedy, gdy chodzi o ręce lej samej osoby).

I 1.3. Liczebniki ułamkowe

D/Uicjsza polszczyzna zna tylko trzy takie liczebniki: PÓŁ, ĆWIERĆ, |'i i| |()KA. Odmieniają się one jak liczebniki główne, a więc przez przypadek mmI/ii|. ale kategorie te są częściowo albo całkowicie zneutralizowane.

POI i ĆWIERĆ są odmienne czysto funkcjonalnie, a więc wykazują pełny ,1/l iiiy/m form. PÓŁTORA zaś odmienia się formalnie przez rodzaj {jmłtoru kllidlietui. ale półtorej mili) i czysto funkcjonalnie przez przypadek. Oto przykłady:

Minęło pół godziny - M, ż

Mną I" l'ól ilnia - M, mrz

/iiloilklo półtora metra taśmy - D, mrz

jfulnaklo półtorej minuty - D, ż

I In ipól jabłka? - B, n

ł*t,i il pól rokiem rodzice pojechali do Ameryki - N, mrz byl u mnie przed pół godziną - N, ż /'u pul godzinie wezwano ich do samolotu - Ms, ż W \ dawali nam po pól garnuszka kawy - Ms, mrz

i wII HC może być nie tylko liczebnikiem, ale i rzeczownikiem, przy czym v nylinnjach wątpliwych, tak jak w wypadku leksemów TYSIĄC, MILION lip., IIMylftmjony interpretację liczebnikową jako domyślną. Por.:

1‘oihtellł jabłka na ćwierci - rzeczownik

któl len panował H’ ostatniej ćwierci XI wieku p.it.e. - rzeczownik (Vl/7i wiadra wylało się na podłogę - liczebnik Ihulać ćwierć szklanki mleka - liczebnik.

I 1.4. Liczebniki porządkowe, wielokrotne i wielorakie

l'u liczebników porządkowych zalicza się tradycyjnie lekscmy: PIERWSZY, ) ip Ui ll TRZECI, CZWARTY itd. W mianowniku liczby mnogiej rodzaju

¹