Zaproszenie do socjologii Peter L Berger3 (2)

waleczni żołnierze pojawiają się, gdyż są armie gotowe do wyjścia w pole. pobożni ludzie — gdyż są kościoły do zapełnienia; nauczyciele — gdyż są uniwersytety do obsadzenia; mordercy zaś — gdyż są morderstwa do popełnienia. Twierdzenie, że każde społeczeństwo otrzymuje takich ludzi, na jakich zasługuje, jest niepoprawne, to raczej każde społeczeństwo produkuje takich ludzi, jakich potrzebuje. Możemy czerpać pewną pociechę z faktu, że tak rozumiany proces produkcji natrafia niekiedy na trudności techniczne. Zobaczymy później, że może on być także sabotowany. Tymczasem jednak widzimy, że teoria ról i związane z nią spostrzeżenia uzupełniają nasze socjologiczne spojrzenie na egzystencję ludzką o ważny wymiar.

jakkolwiek teoria ról umożliwia nam pogłębienie wiedzy na temat obecności społeczeństwa w człowieku, podobne wiadomości można uzyskać także, przyjmując całkiem odmienny punkt wyjścia tak zwanej socjologii wiedzy. W przeciwieństwie do teorii ról socjologia wiedzy ma rodowód europejski. Termin „socjologia wiedz/' został stworzony w latach dwudziestych przez niemieckiego filozofa Maxa Schelera. Zwrócenie na nową dyscyplinę uwagi myśli anglosaskiej było w znacznej mierze zasługą innego uczonego europejskiego, Karla Mannheima, który spędził schyłek swego życia w Anglii. Nie jest to miejsce stosowne do omawiania bardzo interesującego intelektualnego rodowodu socjologii wiedzy, który obejmuje Marksa, Nietzschego i historyzm niemiecki. Socjologia wiedzy koresponduje z naszymi rozważaniami, ponieważ pokazuje, iż idee. podobnie jak ludzie, mają swe społecznie określone miejsce. Może to w istocie posłużyć za definicję tej dyscypliny wystarczającą do naszych celów — socjologia wiedzy zajmuje się społecznym umiejscowieniem idei.

Socjologia wiedzy lepiej niż jakikolwiek inny odłam socjologii wyjaśnia, co to znaczy, gdy powiada się, że socjolog to taki facet, który pyta ciągle: „Kto mówi?". Odrzuca ona pogląd, jakoby myśl rozwijała się w izolacji od społecznego kontekstu, w którego ramach określeni ludzie myślą o określonych rzeczach. Nawet w przypadku bardzo abstrakcyjnych idei, które na pozór niewiele mają uwikłań społecznych, socjologia wiedzy próbuje nakreślić linię wiodącą od myśli do myśliciela i jego świata społecznego. Najbardziej widoczne jest to wówczas, gdy myśl służy usankcjonowaniu konkretnej sytuacji społecznej, to znaczy, gdy ją objaśnia, usprawiedliwia i uświęca.

Naszkicujmy prostą ilustrację. Przypuśćmy, że w jakimś pierwotnym społeczeństwie pewien niezbędny pokarm można zdobyć jedynie po przeprawieniu się do miejsca, w którym się znajduje, przez zdradliwe, rojące

p

się od rekinów wody. Dwa razy do roku mężczyźni wyruszają po żywność w swych niepewnych łódkach. Przyjmijmy teraz, że wierzenia religijne tej społeczności zawierają artykuł wiary głoszący, iż każdy mężczyzna, który nie popłynie na tę wyprawę, utraci godność męską — prócz kapłanów, których godność męską chroni codzienna służba bogom. Wierzenie to dostarcza motywacji tym, którzy podejmują niebezpieczną podróż, a jednocześnie stanowi usprawiedliwienie kapłanów, którzy zwyczajowo zostają w domu. Nie trzeba dodawać, ze w tym wypadku będziemy podejrzewać, iż to przede wszystkim kapłani wysmażyli tę teorię. Innymi słowy, przyjmiemy, że mamy tu do czynienia z ideologią kapłanów. Nie znaczy to jednak, że nie jest ona funkcjonalna dla tego społeczeństwa jako całości — ostatecznie ktoś musi popłynąć albo będzie głód.

Mówimy o ideologii wtedy, gdy pewna idea służy w społeczeństwie jakiemuś żywotnemu interesowi. Bardzo często, choć nie zawsze, ideologie konsekwentnie zniekształcają rzeczywistość społeczną, gdy jest to dla nich funkcjonalne. Gdy przyglądaliśmy się systemom kontroli tworzonym przez grupy zawodowe, widzieliśmy już, w jaki sposób ideologie mogą uprawomocniać poczynania takich grup. Jednakże myślenie ideologiczne może ogarniać znacznie większe zbiorowości ludzkie. Na przykład mitologia rasowa amerykańskiego Południa służy usankcjonowaniu systemu społecznego aprobowanego przez miliony ludzi. Ideologia „wolnej inicjatywy" służy kamuflowaniu praktyk monopolistycznych wielkich amerykańskich korporacji, których jedyną cechą łączącą je z przedsiębiorcą w starym stylu jest stała gotowość do oszukiwania obywateli. Z kolei ideologia marksistowska służy usankcjonowaniu tyranii uprawianej przez aparat partii komunistycznej, którego interesy mają mniej więcej tyle wspólnego z Karolem Marksem co Elmer Gantry³ z apostołem Pawłem. W każdym wypadku ideologia zarówno usprawiedliwia działania grupy, której żywotnym interesom służy, jak i interpretuje rzeczywistość społeczną w taki sposób, że nadaje temu usprawiedliwieniu cechy prawdopodobieństwa. Przybyszowi z zewnątrz, który „nie rozumie tego problemu" (to znaczy, który nie podziela tego żywotnego interesu), interpretacja ta wydaje się często dziwaczna. Rasista z Południa jest zmuszony równocześnie utrzymywać, że białe kobiety odczuwają głęboką odrazę na samą myśl o stosunkach seksualnych z Murzynem oraz że choćby najbardziej przelotne międzyrasowe kontakty towarzyskie natychmiast prowadzą do takich stosunków. Prezes korporacji

* Tytułowy bohater powieści Sinclaira Lewisa

107