DIGDRUK00128043

37

Zbawienie żydów rosyjskich nie zależy od nich samych i nie leży poza Rosją. Ko- a lonizacja, emigracja do innej części świata może być programem dla jednostek, — nie dla kilku milionów. A dla nich ulga, dla nich spokój, możność kształcenia się, zarobkowania. rozwoju cywilizacyjnego nastąpi z chwilą ogólnego przewrotu. Z chwilą złamania panującego despotyzmu w polityce, fanatyzmu w religji i szkole, zgnilizny w sądownictwie i administracji, z chwilą zniszczenia teraźniejszego systemu rządowego na korzyść idei socjalnych i parlamentarnych, zmieni się dola żydów. Upadną ograniczenia, upadną mury, zamykające przed nimi zachodnio-północne gubernie, po krótkiej epoce przejściowej musi zapanować wolność, oświata i równość wobec prawa.

Potrzeba być bardzo krótkowidzącym, aby nie wierzyć w przyjście takiej ery w Rosji. Kto wie, kiedy — ale przyjdzie, a w rachubie politycznej, obejmującej całe ludy, trzeba ogarniać okiem dziesiątki lat i przygotować się i czekać. Tembardziej, że nic lepszego nie ma do wyboru.

Prowodyrowie teraźniejszego ruchu żydowskiego i piśmiennictwa nie mogą wznieść się do takiej wyżyny; zamiast pamiętać, jakie dobre stosunki panowały w czasach liberalizmu i światła i dążyć wszelkimi siłami do krzewienia tych idei, do łączenia się z młodymi partjami bodaj negatywnymi, aby li działać na korzyść tych idei — odsuwają oni lud swój od postępu, od wiedzy europejskiej, od losów i zadań swego kraju i ukazują mu