img044

porównania. Małe dzieci nie są w stanie tej stałości utrzymać i gdy się je o porównanie pewnych obiektów, mówią o nich „osobno”, wyn niając za każdym razem innego rodzaju cechy. Na przykład zapytań podobieństwo kota i myszy dziecko odpowiada: „kot ma futro i wąs pazury, i ogon, a myszka jest malutka i siedzi w dziurce”. Podobne zad wanie można zresztą często stwierdzić i u dorosłych, jeśli mają porównać rzeczy mało sobie znane, a zarazem złożone. Uwidacznia się tu wyraźnie zależność czynności porównywania od uprzedniej analizy.

Abstrahowanie to wyodrębnianie pewnych cech jakiegoś obiektu, „odrywanie” ich od niego, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości. Uogólnianie to łączenie wyabstrahowanych cech wspólnych, to znaczy tych samych cech wykrytych w różnych obiektach. Jak łatwo zauważyć, abstrahowanie i uogólnianie pełnią podstawową funkcję w procesie nabywania pojęć.

Obok tych operacji podstawowych można, w zależności od specyliki materiału myślenia, wyróżnić liczne operacje szczegółowe. Jedną z nich jest klasyfikowanie; można je określić jako operację, której materiał stanowią pojęcia. Inną operacją jest szeregowanie; materiałem tej operacji są relacje między dowolnego rodzaju obiektami - w wyniku porównywania tych relacji dokonuje się na przykład porządkowania przedmiotów według stopnia nasilenia określonych cech. Jeszcze inny przykład operacji może stanowić wnioskowanie. Jest to tworzenie nowych sądów w wyniku zestawienia pewnych innych sądów danych wcześniej.

Z uwagi na wielość możliwych do wyodrębnienia operacji szczegółowych nie będzę się zajmować charakterystyką rozwojową każdej z nich. Zamiast tego skoncentmję się na pewnych ogólniejszych prawidłowościach dotyczących rozwoju operacji umysłowych. W toku tego rozwoju czynności umysłowe stają się odwracalne, podlegają postępującej koordynacji oraz nabierają charakteru operacji formalnych. Omówię te zagadnienia kolejno.

Odwracalność stanowi jedną z najistotniejszych cech operacji; szczególną uwagę zwrócił na jej rolę genewski psycholog J. Piaget¹. Odwracalność myślenia polega na ujmowaniu dokonywanych przekształceń w związku z przekształceniami wobec

I

■ii< h o il w i olny m i. Oznacza to zdolność wykonywania działań umy-ribirych w przeciwnych kierunkach, szybkiego i wielokrotnego przechodze-mm od jednej operacji do drugiej, stanowiącej jej odwrócenie. Odwróce-■rm jest przekształcenie, które anuluje przekształcenie wcześniejsze przez wykonanie go „w przeciwną stronę”; w tym sensie dodawanie jest odwróce-nem odejmowania, mnożenie - dzielenia, analiza - syntezy. Z odmienną postacią odwrotności (nazywa się ją wzajemnością) mamy do czynienia wówczas, gdy rozpatmjemy relacje między jakimiś obiektami. Wzajemność polega na tym, że określony stosunek A do B implikuje określony •osunek B do A. Uwzględnienie tego w myśleniu przejawia się na przykład w rozumieniu, że jeśli A jest mniejsze od B, to B jest większe od A.

Mogłoby się wydawać, że jeśli dziecko opanuje „z osobna” pewne odwrotne wobec siebie przekształcenia, to zrozumienie tej odwrotności dokonuje się automatycznie. Rzecz ma się jednak inaczej. Wykazują to fczne obserwacje i badania psychologiczne dotyczące dzieci przedszkolnych. Dla tego wieku charakterystyczny jest brak odwracalności myślenia, czego często przytaczanym dowodem jest następujące doświadczenie, pochodzące z badań J. Piageta²: Dziecku pokazuje się dwa identyczne naczynia zawierające taką samą ilość płynu, po czym - po stwierdzeniu przez dziecko tego faktu - płyn z jednego z naczyń przelewa się do innego, różniącego się kształtem. Ponieważ płyn w każdym z naczyń „wygląda” teraz inaczej, dziecko sądzi, że nie zawierają one już takiej samej jego dości. Na przykład sugerując się wysokością słupa cieczy, twierdzi, że większą zawartość ma naczynie wąskie i wysokie, lub zwracając uwagę na przekrój poprzeczny naczynia, sądzi, że więcej cieczy jest w niższym i szerszym. Nawet wielokrotne przelewanie płynu z powrotem do naczynia, w którym się przedtem znajdował (dzięki czemu znowu widać równą zawartość obu naczyń), nie wpływa na zmianę udzielanej odpowiedzi. Podobnie dziecko sądzi na przykład, że ilość plasteliny w kulce zmienia się po jej spłaszczeniu, liczba żetonów zmniejsza się w wyniku ciaśniej-

75

1

Autor ten ściśle wiązał z odwracalnością samo pojęcie operacji: nazywał tak tylko takie czynności umysłowe, które cechę tę posiadają. Tutaj używa się terminu „operacja” w szerszym znaczeniu, powszechnie przyjmowanym w polskiej literaturze psychologicznej.

2

Omówienie koncepcji i badań J. Piageta nad rozwojem operacyjności myślenia moż-sa znaleźć między innymi w pracach: A. Matczak (2001), Rozwojowe i indywidualne zrói-mcowanie operacyjności myślenia konkretnego a diagnoza możliwości intelektualnych, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; R. Vasta, M. M. Haith i S. A. Miller (1995), Psychologia dziecka, przekład z jęz. ang. M. Babiuch i inni, rozdz. 8, Warszawa, WSiP; B. J. Wadsworth (1998), Teoria Piageta. ttrmawczy i emocjonalny rozwój dziecka, przekład z jęz. ang. M. Babiuch, Warszawa, WSiP.