Obrazw3

412 Rozdział XI

szeniu zachowań agresywnych na inne sytuacje niż pokazywane przez modele. W agresji instrumentalnej jednostka uczy się, że sposobem osiągania różnorodnych celów jest agresja. W miarę nabywania doświadczenia wytwarza się zróżnicowanie reakcji agresywnych, wskutek czego jednostka atakuje tylko obiekty słabe, a unika kontaktu z silniejszymi od siebie lub podporządkowuje się im (Arska-Karyłowska 1982; Skórny 1987).

Wiele uwagi poświęcono też karaniu agresji. Uważa się, że kary hamują reakcje agresywne, jednak — podobnie jak we wszystkich przypadkach karania — nie mogą być zbyt surowe i stanowić jedynej metody wychowawczej, ale muszą być połączone z nagradzaniem zachowań nieagresywnych (Bandura, Walters 1968). Karanie, zwłaszcza fizyczne, jest równocześnie wzorem zachowania agresywnego i powoduje przemieszczenie agresji oraz jej nasilenie, choć w stosunku do innego obiektu (Ranschburg 1980). Często okazuje się, że rodzice maltretujący dzieci byli w dzieciństwie maltretowani przez swoich rodziców (Zimbardo, Ruch 1994; Pospiszyl 1998). Należy zatem skoncentrować się na zapobieganiu agresji, a w przypadku już nasilonej na odpowiedniej terapii (Grochulska 1993; Aronson, Wilson, Akert 1997).

Niektórzy autorzy zwracają uwagę na różnice w poziomie agresji związane z płcią. Ranschburg (1980) podkreśla, że przede wszystkim jest to efektem wpływów społecznych, gdyż zachowania agresywne mieszczą się w modelu wychowania chłopców, a nie są tolerowane u dziewcząt. Bandura i Walters (1968) stwierdzają, że niekiedy rodzice chłopców wymagają wręcz od nich agresywnych zachowań w stosunku do rówieśników. Aronson, Wilson, Akert (1997) sugerują, że większa agresywność mężczyzn może być również uwarunkowana biologicznie, poprzez wyższy poziom testosteronu.

Podejmowanie zachowań agresywnych może też być skutkiem posłuszeństwa wobec autorytetów, na co wskazuje słynny eksperyment Milgrama (Zimbardo, Ruch 1994). Osoby badane były losowo dobierane spośród różnych grup zawodowych. Informowano je, że mają uczestniczyć w eksperymencie badającym wpływ kar na zapamiętywanie. Karami były impulsy elektryczne o różnej sile aplikowane osobom uczącym się. Badani występowali w roli nauczycieli i byli przekonani, że uczniami są inni uczestnicy eksperymentu (w rzeczywistości rolę ucznia-ofiary odgrywała wtajemniczona osoba, nie podłączona do prądu). Uczniowie popełniali dużo błędów, więc eksperymentator (autorytet naukowy) ponaglał badanych do stosowania kar. Obok wskazówki generatora znajdowały się napisy informujące o sile wstrząsu, włącznie z uwagą „niebezpieczeństwo — ciężki wstrząs". W miarę zwiększania napięcia uczeń-ofiara jęczał, krzyczał i błagał o litość. Ponad połowa badanych mimo wyrażania swoich wątpliwości, a nawet protestów, nadal dręczyła swoje ofiary. Eksperyment ten pokazuje, że ludzie potrafią zadawać cierpienia innym, ulegając autorytetom, a ślepe posłuszeństwo zwalnia ich od samodzielnego wartościowania etycznego.

Na zakończenie rozważań poświęconych agresji warto zwrócić uwagę, że jednym z czynników wyzwalających te zachowania jest anonimowość. Przyczynia się ona do osłabienia hamulców wewnętrznych, zwłaszcza u jednostek słabiej uspołecznionych, bez w pełni zintegrowanych norm społeczno-moralnych.

3.2. Zaburzenia zachowania o charakterze antysocjalnym

Zachowania antysocjalne, a w tym zachowania agresywne mogą pojawić się sporadycznie u wszystkich jednostek, mogą wystąpić w zaburzeniach nerwicowych, ale mogą też stanowić stałą cechę zachowania. Jeśli jest ona połączona z brakiem lub niedorozwojem uczuć wyższych, społecznych, to prowadzi do rozwoju osobowości antysocjalnej. Osobowość taką rozpoznaje się zwykle dopiero w okresie dorastania, czyli w wieku, w którym powinny już być zintemalizowane normy społeczno-moralne i w pełni rozwinięta uczuciowość wyższa. W odniesieniu do wcześniejszych okresów rozwojowych używa się terminów „zaburzenia zachowania społecznego" lub ^zaburzenia socjalizacji".

Zaburzenia zachowania społecznego rozpoznajemy wtedy, jeśli stanowią poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych typowych dla danego wieku i trwają dłużej niż 6 miesięcy. Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 i DSM-IV można w nich wyróżnić (w pewnym uproszczeniu) podstawowe grupy, niekiedy zresztą zachodzące na siebie, a mianowicie: zaburzenia opozycyjno-buntowniczc i agresywne zaburzenia zachowania o różnym nasileniu.

Zaburzenia opozycyjno-buntownicze, dawniej określane jako prowokacyjne j przeciwstawianie się, są traktowane jako mniej ciężka odmiana zaburzeń zachowania, choć często stanowią formę poprzedzającą zaburzenia z nasiloną agresją. Zachow ania opozycyjno-buntownicze cechuje utrwalone działanie negatywistyczne, buntownicze ^prowokacyjne. Dzieci także często odmawiają prośbom i poleceniom dorosłych, kłócą się i demonstrują swój zły humor, wykazują małą tolerancję na frustrację, są skłonne do złości, obrażają się, często celowo denerwują innych (np. chowanie lub przestawianie różnych przedmiotów, podawanie fałszywych informacji itp.). Zwykle za swoje błędy i niepowodzenia winią innych, są wybuchowe, mściwe i niechętne do współpracy. Takie zachowania ujawniają przede wszystkim w kontaktach z dorosłymi lub rówieśnikami dobrze znanymi.

Agresywne zaburzenia zachowania*, które w skrócie możemy określić jako agresywność, polegają na częstym stosowaniu agresji fizycznej i psychicznej, pow tarzających się kłamstwach, oszustwach, a niekiedy również na zachowaniach prowokacyjnych. Jednostki te często inicjują bójki, szantażują dorosłych lub rówieśników, kłamią i oszukują, niszczą przedmioty, wykazują napady niekontrolowanej złości oraz okrucieństwa wobec zwierząt. Mogą wystąpić u nich ucieczki z domu. nasilone nieposłuszeństwo, częste wragarowanie, a nawet kradzieże i inne naruszenia norm prawnych. Badania (Brcnner, Sak>vey 1999) wskazują, że już w wieku 5.-11. lat dzieci z tego typu problemami zachowania często stosują agresywne strategie radzenia sobie ze stresem. Mają jednocześnie słaby wgląd we własne i cudze przeżycia emocjonalne.

W ICD-10 (2000) występuje nieprecyzyjny icmun „zaburzenia zachowana^-. którym rgode*c s tra-dycjąokreśla się wszystkie formy odchyleń od normy, a nie tylko rachowania antyspołeczne. Dlatego proponujemy określenie „agresywne zaburzenia zachowania^- lub