P3190292

12

Wojciech Kalinowski

istniała równość czynszu, a zapewne też i równość społeczna osadników, nale -zy przypuszczać, że wytyczane działki miały rozmiary jednakowe. Analiza me -trologiczna licznych planów miast śląskich z XIII w. pozwoliła ustalić, że do 5 czątkowo działki te miały dość duże rozmiary: 60 x 120 stóp /Ujazd, Brzeg/lub 60 x 240 stóp /Nysa, Wrocław, Legnica/, a nieco później też i 50 x 150 stóp/ja -wor, Świdnica, Kluczbork/. Dopiero w miarę rozwoju miasta i napływu ludno -ści następowało dzielenie działek na połówki i ćwierci /ryc. 13, 14/. Sadząc | reliktów gotyckiej zabudowy wąskich już działek, podziały te następowały nieraz wkrótce po lokacji.

Przed połową XIII w. wykształca się na Śląsku i w Czechach typ rozplanowa nia miasta, który się stanie powszechny na całym terenie pomiędzy Odrą a wschodnią granicą zasięgu gotyku, sięgając na południe miejscami aż po Dunaj. Niemałą w tym zakresie miał zasługę książę śląski Henryk I Brodaty /1201    1

1238/, który od 1231 r. skupia w swym ręku władzę nad Śląskiem, Wielkopol I ską i Małopolską. Był on założycielem pierwszych miast śląskich-/m. in. zapew

Jne i Wrocławia/ i rozwijał akcję kolonizacji wewnętrznej kraju.

Miasta lokacyjne XIII-XV w. miały określoną strukturę przestrzenną i pro 1 gram funkcjonalny. Liczbę osadników określała liczba wytyczonych działek.któ-j re zgrupowane były w regularne prostokątne bloki /po 4, 6, 8 lub więcej dzia | łek/ otaczające kwadratowy lub prostokątny rynek usytuowany możliwie w środku miasta. Liczba wytyczonych działek wahała się nieraz dość znacznie, od kilkudziesięciu do ponad 100 w większych ośrodkach. Plac., wytyczony po środku] miasta był właściwie również blokiem budowlanym, lecz przeznaczonym wyłącz -nie pod zabudowę handlową /sukiennice, kramy/, a później użytkowany również?, pod budynki związane z funkcjonowaniem samorządu miejskiego /ratusz, waga^ miejska, pręgierz itp./. Teren przeznaczony pod kościół farny i cmentarz znaj -dował się zazwyczaj stosunkowo niedaleko rynku, a czasem zajmował nawet na.--rożny blok przyrynkowy. Zazwyczaj już przy rozmierzeniu miasta wytyczano; też teren pod szpital i łaźnie /przeważnie na krańcu miasta/. Idealne schema-l ty miast tego okresu zamykały się w prostokącie lub kwadracie.Niekiedy/zwłasz -cza w późniejszych okresach/ schemat ten przybierał formę krzyża wpisanego w kwadrat, przy czym ramiona krzyża stanowiły bloki budowlane przeznaczone dla osadników, a tereny pomiędzy ramionami krzyża i zewnętrznym narysem kwadratu granic miasta, służyły być może za ogrody, które dość wcześnie zajęte zostały przez klasztory, zamki lub nawet dzielnice żydowskie /Kalisz, Łęczy -ca i in./. Miasto miało wyraźnie wytyczone granice i było początkowo zapewne otoczone wałem lub częstokołem, a następnie murami obronnymi z cegły M| kamienia. J3ramy w tych murach zamykały zazwyczaj ulice biegnące w przedłużeniu pierzeji rynkowych. Regularność układu zależała w dużej mierze od topografii terenu i możliwości jego wytyczenia oraz - co jest niezwykle ważne -..od istniejącego stanu własnościowego i zagospodarowania terenu. Wiele zniekształceń "idealnych" schematów miast wynikło z konieczności liczenia się z istniejącą zabudową, przebiegiem dróg czy podziałów własnościowych. Mamy poświadczone dokumentami fakty przeprowadzania komasacji terenów i wymiany grun I tów /np. Poznań/, celem uzyskania potrzebnego terenu na założenie miasta. Należy tu podkreślić, że dreymiana zabudowa większości "protomiejskich" osiedli w Polsce /prócz romańskich budowli sakralnych i nielicznych palatiów/pozwą -lała na tranzlację miast na nowe, niezagospodarowane tereny, oddalone nieraz o kilka kilometrów od pierwotnej osady /Rawa Mazowiecka, Łęczyca i in. /_% 1 Dzięki temu układy miast średniowiecznych w Polsce cechuje duża regularność, na ogół niespotykana w tych krajach, gdzie istniało już bardziej trwałe zagospodarowanie terenu przed regulacją średniowieczną.

Już w pierwszej połowie XIII w. Henryk I Brodaty zakłada kilkanaście miast ,