19658 P3190298

18

Wojciech Kalinówki

y^Akcja zakładania miast wykazuje duże nasilenie na terenie Wielkopolski / 60 i > Mazowsza /43 miasta/i kolonizowanych ziem wschodnich.Można w tym czasie obserwować zwiększające się nasilenie lokacji miast prywatnych/zwłaszcza w Wielkopolsce/, zakładanych przez właścicieli dóbr ziemskich. Część | miast /zwłaszcza na ziemiach wschodnich/ zakładana była z inicjatywy królew ¹ -skiej /np. Kolno - 1425 r. , Łomża - 1428 r. , Nowogród naęł Narwią - 1428 r., . Zambrów - 1430 r. , Bielsk Podlaski - 1430 r. , Wąsosz - 1436 r. , Suraż -1440 • r. , Czerwonogród - 1448 r. , Drohiczyn - 1498 r. i in./. W wielu wypadkach lo -kacje te były nadaniem prawa magdeburskiego ośrodkom już istniejącym, połączonym niekiedy z przebudową przestrzenną. Nowe ośrodki nawiązywały swoim rozplanowaniem do układów miast zakładanych w XIV w. , lecz cechowały je znacznie większe place rynkowe, zbliżone zazwyczaj do kwadratu. Większość za -kładanych ówcześnie miast nie była fortyfikowana. Nie miały one również tych możliwości rozwoju co stare ośrodki handlowe. Wiele z nich nigdy nie nabrało większego znaczenia i pozostało jedynie ośrodkami obsługującymi najbliższe tereny wiejskie.

.Wokół miast założonych w XIII i XIV w. zaczynają się stopniowo rozwijać przedmieścia, które w XV w. przy niektórych miastach dochodzą do znacznych rozmiarów. Kształtują się one jako nieufortyfikowanę osady poza obrębem murów miejskich, zazwyczaj wzdłuż głównychjraktów^ Tereny ich nie były na ogół objęte planową akcją parcelacyjną i układ podziałów własnościowych ./działki/>ył przypadkowy, często nawiązujący do wcześniejszego układu ról. Najczęstszą for -mą przestrzenną przedmieść Jiyła dwustronnie obudowana ulicówką, rozszerza-

W drugiej połowie XV w. rozwija się intensywnie działalność budowlana zakonu bernardynów. Klasztory ich powstają przy niemal wszystkich większych mias -tach w Polsce, przy czym z zasady sytuowanebyły poza murąmi miejskimi na terenie przedmieść /ryc. 32/. Taką sytuację mają klasztory bernardynów w Krakowie na Stradomiu /ok. połowy XV w. /, w Warszawie /1454 r. /, Kole /1456 r. /, Poznaniu /1456 r. /, Lwowie/1460 r./, Radomiu /1468- 1490 r./, Bydgoszczy /1480 1./, Kaliszu /1489 r./.^Zabudowania klasztorne wraz z kościołem sta -nowiły nowy akcent architektoniczny poza murami miasta, przełamując jakby hermetyczne zamknięcie w obrębie fortyfikacji^"

Mimo cytowanego już przysłowia o działalności budowlanej Kazimierza Wielkie -go większość miast średniowiecznych w Polsce zabudowana była domami drew -nianymi. Jedynie większe i bogatsze miasta już w XIV i XV w. miały co najmniej rynek i główne ulice obudowane domami murowanymi. Wykształcą się typ gotyckiej kamienicy, który w dzielnicach północnych kształtował się pod wpływem zabudowy miast hanzeatyckich, a w dzielnicach południowych pod wpływem architek -tury dolnosaksońskiej. Wśród zrytmizowanej, niemal znormalizowanej zabudowy ulic gotyckimi kamienicami, o wąskich, szczytowych, ceglanych elewacjach , wznosiły się monumentalne bryły gotyckich kościołów i klasztorów/ryc. 33/..Wraz | ratuszem dominowały one w sylwecie miasta średniowiecznego.

Głównym ośrodkiem handlowym był rynek, na którym koncentrowała się zabudowa związana z funkcjami gospodarczymi i administracyjnymi miasta. Przybierała ona często formę bloku zabudowy wypełniającego niemal całą przestrzeń rynku. Niezabudowana przestrzeń placu ograniczała się do ulicy otaczającej do-1 okoła blok śród rynkowy /stąd niemiecka nazwa "Ring" = pierścień i jej polski od 1 -powiednik "rynek"/. Z chwilą wykształcenia się samorządu miejskiego ośrod -\ kiem zabudowy śródrynkowej stał się ratusz, siedziba władz administracyjnych,

\ sądowych i gospodarczych. W jego sąsiedztwie sytuowane były budynki handlowe \ /sukiennice, kramy itp. /, waga miejska, pręgierz itd. /ryc. 34, 35/. W więk -szych miastach zabudowa ta przybierała formy interesujące pod względem ar -