rozdział39

two”, na przykład „opuszczenie posterunku pod ogniem nieprzyjaciela wbrew otrzymanym rozkazom”. Definiujemy pojęcie „człowieka kulturalnego” (w sensie „uczestniczącego w wartościach kultury elitarnej”) jako człowieka, który ceni sobie określone dobra kuitury: muzykę, teatr, malarstwo, ale znów skłonni jesteśmy raczej traktować to jako definicję częściową niż jako definicję równościową. Dopuszczamy więc, iż cechy takie, jak pozazawodowe zainteresowanie astronomią czy archeologią klasyczną, choć tych cech w naszej definicji nie było, mogą być również podstawą dla jakiejś innej częściowej definicji pojęcia „człowiek kulturalny”. Każda z tych alternatywnych definicji częściowych podaje warunek wystarczający zaliczenia kogoś do zakresu pojęcia „człowiek kulturalny”. Żadna nie podaje warunku koniecznego. W przypadku definicji równościowych, rozważanych w paragrafie poprzednim, zakres definiensu równy był - na mocy przyjętej umowy czy adekwatnej charakterystyki - zakresowi definiendum. Definicje częściowe na ogół warunku tego nie spełniają. Wiedzieliśmy z przykładów podanych wyżej, iż formułowano w nich warunek wprawdzie wystarczający, ale nie niezbędny. Dopuszczano, iż możliwe jest sformułowanie innych alternatywnych definicji odpowiedniego pojęcia.

Wprowadzenie do nauki definicji częściowych bywa niekiedy bardzo dogodne, podanie definicji częściowej może być bowiem znacznie łatwiejsze od definicji równościowej. Ułatwia nam to zadanie definiowania pewnego pojęcia w sposób, który na użytek naszego badania zapewni mu względnie wyraźną treść. 1 my, i czytelnicy naszego tekstu wiemy, dlaczego jakiś przedmiot, sytuację, własność czy zdarzenie zaliczyliśmy do zakresu tego pojęcia. Ale posługiwanie się tym typem definicji ma swoje wady. Nie możemy bowiem zapewnić, iż inne przedmioty, które na mocy innych definicji częściowych danego terminu również powinny należeć do jego zakresu, nie zostały przy okazji pominięte i niesłusznie znalazły się poza tym zakresem: na przykład inne formy „tchórzostwa”, inne formy „bycia kulturalnym” itp. Załóżmy teraz, iż posługując się w badaniu definicją częściową „tchórzostwa” jako braku odwagi cywilnej, sformułowaliśmy jakieś twierdzenie o czynnikach osobowościowych warunkujących „tchórzostwo”. Empirycznie - w naszych badaniach - stwierdziliśmy wpływ tych czynników jedynie ra tę formę tchórzostwa, która polega na braku odwagi cywilnej. Czy stwierdzenia nasze odnoszą się do wszelkich form tchórzostwa? Tego oczywiście nie wiemy. Zdefiniowawszy zaś w sposób częściowy pojęcie „odwagi”, możemy z kolei sami - i to bezzasadnie -pomyśleć, iż nasze twierdzenia odnoszą się do „odwagi w ogóle”, lub podobne przekonanie wywołać u czytelnika wyników naszych badań. Tak więc pewne zastoso-Ymnia definicji częściowych terminów naukowych mogą prowadzić do nieporozumień. Kiedy posługujemy się się nimi, należy wyraźnie - sobie i innym - uprzytomnić, iż wnioski naszych badań mają wartość dowodową tylko dla tej części zakresu pojęcia ogólnego, która odpowiada przyjętej definicji częściowej — a dla reszty tego zakresu mogą być one co najwyżej hipotezami czekającymi na sprawdzenie.

Wywód ten mógłby sugerować tezę, iż zakres pojęcią wyznaczony przez jego definicję częściową zawierać się musi w zakresie wyznaczonym przez treść charakterystyczną lub konstytutywną tego pojęcia. Każdy, kto wbrew rozkazom uciekt z pola bitwy, jest ichórzem, ale nie odwrotnie. Jednakże sprawa jest bardziej skomplikowana, zależy bowiem od tego, jakie są relacje empiryczne, a ściślej stosunki zakresowe między terminami oznaczającymi własności czy zdarzenia zawarte wdefinicjach alternatywnych

[

i

i

definicji częściowych danego poję'cia. Zdarzyć się może bowiem, że wprawdzie dla danego pojęcia T ustalamy dwie definicje częściowe:

Di(a)=> T(a)

T(a),

ale następnie okazuje się, iż zakres każdego z terminów D\ i D ₂ jest równy zakresowi T. W tej sytuacji każda z tych definicji, pomyślana początkowo jako częściowa, jest równościowa i, oczywiście, D₍(a) <=> Di(a). Jeśli teraz jeden z terminów D potraktujemy jako minimum definicyjne nazwy T, to o każdym przedmiocie, który jest T możemy ponadto stwierdzieć — co jest już twierdzeniem empirycznym — że ma on cechę oznaczoną przez drugi z tych terminów. Jeśli jednak w definiensie terminu T pozostawimy zarówno Dujak i Di, to nadajemy pojęciu T charakter syndromatyczny¹⁰. Użyte w wypisanych wyżej alternatywnych definicjach częściowych pojęcia T terminy Di i D₂ nie muszą być równoważne sobie, mogą między nimi zachodzić różne relacje zakresowe. Może być tak, iż zakres Di zawiera się w zakresie D₂, kiedy dla przykładu Di denotuje tylko część zakresu T, zaś D₂ - cały jego zakres. Wtedy lepiej, oczywiście, definiować T za pomocą Di, a więc równościowo, a nie za pomocą Di - tylko częściowo. Wreszcie może być tak, iż zakresy D\ i Di bądź się przecinają, bądź wykluczają i wówczas żadna z podanych definicji pojęcia Tnie wyznacza całości jego zakresu — obie pozostają tylko definicjami częściowymi. Przykłady podane wyżej należą do tej ostatniej kategorii. A oto inne przykłady alternatywnych definicji częściowych, w których zakresy terminów używanych w definiensach przecinają się. Powiadamy, iż bogaczem nazywać będziemy każdego, kto ma bądź wielką własność, bądź bardzo wysoki dochód. Powiadamy, iż do elity społecznej w danym kraju zaliczamy bądź ludzi posiadających wysoki prestiż lub wysoki dochód, bądź należących do grupy w nim rządzącej lub do grupy twórców wartości kulturalnych.

W każdym razie wszystkie te przypadki definicji posiadają jedną cechę wspólną. Określając warunek wystarczający należenia do zakresu danego pojęcia, umożliwiają jednoznaczne zaliczenie niektórych przynajmniej przedmiotów (tych mianowicie, które posiadają cechę, o której mówi definiens definicji częściowej) do zakresu odpowiedniego pojęcia. O przedmiotach cechy tej nie posiadających nic nie potrafimy powiedzieć. Mogą one należeć do zakresu T lub doń nie należeć. Ze względu na daną definicję pojęcia T należą one do jego obszaru nieoznaczoności.

Ten obszar nieoznaczoności potrafimy niekiedy zmniejszyć. Zmniejszamy go rozpatrując po kolei różne alternatywne definicje pojęcia T. Gdy mamy już pełną ich alternatywę, suma wyznaczonych przez nie zakresów równa jest zakresowi pojęcia T. Czasem jednak zmniejszamy obszar nieoznaczoności pojęcia T inaczej, a mianowicie przez sformułowanie definicji (na ogól również częściowej) pojęcia nie- T. Dla przykładu: definiujemy jako ludzi „kulturalnych” tych, którzy regularnie chodzą do teatru, a jako „niekulturalnych” tych, którzy nie czytają regularnie żadnych czasopism. W ten sposób wśród osób, które chcielibyśmy rozpatrywać ze względu na cechę bycia „kulturalnym”, wyodrębniamy dwie grupy różniące się od siebie ze względu na cechę 7? dwie „grupy kontrastowe”, jak się to czasem powiada. Ludzie, którzy nie spełniają żadnej z tych dwu

Pojęcia syndromatycznc omówione Sij w paragrafie 8 lego rozdziału.