17092 zdjeW5

**C spełnia, określany jest jednak również przez sytuację liryczną, zatem podmiot liryczny i sytuacja liryczna stanowią w utworze dwie warunkujące się kategorie. Rozpoznanie podmiotu lirycznego wjego charakterze, roli i funkcji stanowi warunek podstawowy dcszyfracji znaczeń utworu. Przywołując przykłady komplikacji sytuacji lirycznej, formułujemy analogiczny pogląd w od-■esśeniu do podmiotu mówiącego: treść utworu będzie zasadniczo inna. kiedy podmiot liryczny Rozłączenia Słowackiego jest kochankiem, niż kiedy jest synem, podobnie co innego znaczy tekst utworu Senna, madonna, kiedy jego podmiotem jest Hirhtfł, a co innego, kiedy jest nim poeta. Owe kwestie osiągają również ważność w próbach podziału utworów lirycznych pomiędzy odmiany gatunkowe.

Liryka bezpośrednia

Lirykę bezpośrednią konstytuuje monolog liryczny wypowiedziany w pierwszej osobie; jest to najbardziej jaskrawa forma ujawniania się podmiotu lirycznego Była juz mowa o tym. że wyróżnia go emocjonalny stosunek do świata, O fajjfflg mówi, że jawi się w utworze jako podmiot przeżywający. W stosunku do Steycngu językowego, a często i językowej normy demonstruje z reguły duży stopień oryginalności i niezależności:

Kiedy dosiadam krzesła aby przyłapać stół i pśłsnsg palec aby zatrzymać słońce kiedy odgarniam skórę ż twarzy idom a ramion i ciężko uczepiony gęsiego pióra

a zębami wbitymi w powietrze próbuję stworzyć

nową

samogłoskę —

(Z. Herbat, fuen.

nawracam siebie że zawrócę sobie w głowic Męty mistyk ssolikara na chybił trafił

a opuściły mnie kręcenia io i losów moteli nie ma

(M. Buricaurwsfci, Sa#ja rt/fifrf;

Stara tradycja poetycka, sięgająca czasów antyku, przekształca lirykę bezpośrednią w wypowiedź o charakterze osobistym, zatem wlirykę osobistą. Znamy ją z praktyki Safony, Horacego, Katullusa, u nas z praktyki Kochanowskiego. Nieobecna w twórczości naszego średniowiecza kulminowała w liryce romantycznej i młodopolskiej. Historia literatury dla swoich potrzeb utożsamia owe podmioty liryczne i ich przeżycia z osobami autorów i ich przeżyciami. W poetyce ów osobisty charakter wyznania lirycznego nie ma większego znaczenia, ponieważ — jak to już wiemy-- poetyka nie interesuje się autorem, lecz tylko pod miotem lirycznym. Interesujące jest natomiast, w jaki sposób wypowiedź, prowadzona w pierwszej osobie ułatwia manifestowanie się postawy emocjonalnej i w jaki sposób uzyskuje ona cechy różniące ją od wypowiedzi lirycznych prowadzonych w osobie trzeciej. Chcemy zatem dokonać pewnego podziału utworów lirycznych opierając się na kryterium najzupełniej formalnym: osoby gramatycznej, która mówi.

W obrębie liryki bezpośredniej, która — przypomnę — formułuje wypowiedź w pierwszej osobie, da się rozróżnić kilka mistyfikacji:

Liryka osobista — podmiot liryczny sugeruje, że jest autorem zewnętrznym, podmiotem czynności twórczych:

Podczas choroby odwiedziłem brzegi Achcronu.

Szedłem długo, w dół czy w górę, nic wiem.

Szybko straciłem orientację poziomu, pionu, spadku, wzniesienia.

Przestało ważyć moje serce.

(M. Jastrun, Atkrrrm)

Doznania podmiotu lirycznego, takie jakie on sam przedstawia, są najzupełniej nieweryfikowalne w biografii poety Jastruna, są natomiast wiarygodne, jeśli wyraża je ,ja" liryczne, a więc osoba, którą Jastrun musiał się posłużyć, aby wypowiedziała się jakby w jego imieniu. W kontekście wyrażonych wcześniej przekonań na temat literackości należy teraz stwierdzić, że całkowita identyfikacja podmiotu lirycznego z autorem zewnętrznym degraduje litcrackość wypowiedzi. Pogląd ten nie oznacza przekreślenia wartości artystycznej tekstu, jego mądrości, lecz stwierdza tylko nieobecność właściwego dla literatury sposobu organizowania znaczeń tekstowych, stwierdza inny niż literacki charakter komunikacji językowej.

Zasadność rozróżniania pomiędzy autorem-poetą a podmiotem lirycznym w typie liryki osobistej jest duża, o czym świadczą najrozmaitsze mistyfikacje, z których jedne mają charakter serio, inne wręcz humorystyczny, czasem bywa tak, że te dwie kategorie dzieli różnica płci. Konwencja liryki osobistej stwarza możliwość rozmaitego wygrywania prób identyfikacji podmiotu mówiącego z autorem i stopnia tej identyfikacji, stwarza możliwości gry pomiędzy tymi dwiema kategoriami:

Ja, Konstanty, syn Konstantego, zwany w Hiszpanii mistrzem Ildefonsem, będąc niespełna rozumu, piszę testament przy świecach.

(K. I- GalrayńiKi, AftUs •kmkwi)

281