25504 img007

230 ZBIGNIEW TARKOWSKI

nym — badającym rozwój mowy, języka, komunikacji językowej — to okaże się, że oceniają one te same sprawności językowe na różnych płaszczyznach użycia języka. Ilustruje to matryca (tab. 1) opracowana przez Daviesa [1983].

Tab. i. Wypełniona matryca testowania językowego

Płaszczyzny	Sprawności
	Czytanie	Pisanie	Słuchanie	Mówienie
fonologia	fonemy poprzez' rymy	'	intonacja	akcent osłabianie głosek rytm
gramatyka	wrażliwość na odchylenia od normy	uzupeł nianie zdań	wstawianie zaimków	transfor macja
leksyka	synonimy	kolokacje	słownictwo w reakcji na obrazki	nazwy przedmiotów
kontekst	tekst z pytaniami	streszczenie	przere dagowanie	pytania i odpowiedzi
pozajęzykowa	szybkość czytania	wypracowanie wolne	konwersacja	dokończenie opowiadania

Źródło: Davies [1983, s. 314).

Z przedstawionej matrycy (tab, 1) wynika, że rozwój mowy ocenia się na podstawie takich sprawności językowych, jak: rozumienie (słuchanie), mówienie, czytanie i pisanie. Sprawności te można badać na następujących płaszczyznach użycia języka: fonologia, gramatyka, leksyka, kontekst, pozajęzykowa. W tym celu używa się różnych technik testowania, np. rozumienie zdań, nazywanie kolorów, określanie relacji gramatyczno-przestrzen-nych, dyktando, streszczenie itp.

W zależności od wieku dziecka koncentrujemy się na diagnozie różnych sprawności językowych. W przypadku małych dzieci większe znaczenie diagnostyczne maiocena rozumienia i mówienia niż czytania i pisania. ‘Tc drugie sprawności można badać dopiero z chwilą rozpoczęcia nauki.

^ Sprawności recepcyjnejfsłuchanie i czytanie)gą łatwiejsze do diagnozy niż sprawności produkcyjnej mówienie i pisanie). Metody oceniające recepcję są bardziej rzetelne niżfmetody określające budowanie wypowiedzi.

W ostatnich latach, nazwanych okresem psycholingwistyczno-socjoling-wistycznym, podkreślano znaczenie testowania komunikatywności językowej. Komorowska [1984, s. 28] przez komunikatywność rozumie:

—    umiejętność skutecznego wyrażania intencji (zapraszania, proponowania, odmawiania itp.),

—    zrozumiałość dłuższej monologowej wypowiedzi dziecka,

— umiejętność skutecznego przekazywania informacji na dany temat z uwzględnieniem czynnika tempa i logicznego uporządkowania informacji.

Ocena umiejętności skutecznego wyrażania intencji odbywa się za pomocą techniki opisu sytuacji, badanie zaś tempa przekazywania logicznie uporządkowanych informacji — za pomocą techniki luki informacyjnej. Obie te techniki zostaną opisane w dalszej części artykułu.

W przypadku małych dzieci lub dzieci z zaburzeniami mowy największą wartość diagnostyczną mają metody badające język mówiony, który jest trudniej zbadać niż język pisany.

2. NORMA JĘZYKOWA, ROZWOJOWA I STATYSTYCZNA

V'

Oceniając poziom rozwoju mowy dziecka, odwołujemy się do trzech rodzajów norm, umownie określanych jako: językowa, rozwojowa oraz statystyczna.'

Punkt wyjścia stanowi zawsze norma językową!¹ Jest to „zbiór tych wszystkich środków danego języka (tzn. głosek, morfemów, wyrazów, sposobów ich wymawiania i łączenia w większe całości itp.), które dzięki aprobacie społecznej muszą być właśnie tak używane przez wszystkie osoby mówiące tym językiem, gdyż w przeciwnym wypadku odbiorca odczuwa, że nie mówi się tak, jak się powinno mówić” [Urbańczyk, 1991, s. 220]J Norma językowa bywa ustalana oddzielnie dla języka mówionego i pisanego.) Zachowała się nadal silna tendencja określania normy na podstawie języka pisanego (literackiego).

Pojęcie normy przeciętności językowej jest — zdaniem Miodka [1983] — wielożnaczne. Rozważając relacje między systemem —normą—uzusem—wypowiedzią, Hjemslev [1979] połączył pojęcie normy z uzusem. Uzus jako zwyczaj językowy jest możliwością, spośród której użytkownik języka dokonuje swobodnego wyboru w momencie wypowiedzi. W stosunku do uzusu abstrakcją jest norma, konkretyzacją — wypowiedź.

Do teorii uzusu należy pojęcie akceptowalności (dopuszczalności) wypowiedzi, do teorii zaś systemu — pojęcie jej gramatyczności. Zdaniem Chom-sky’ego [1982] termin akceptowalności odnosi się do realizacji językowej, zaś pojęcie gramatyczności — do kompetencji językowej,

Lyons [1975] — który uważa pojęcie akceptowalności za nienaukowe, lecz użyteczne — jest zdania, że wypowiedź „akceptowalna to taka, która została lub mogła zostać wyprodukowana przez rodowitego użytkownika języka w odpowiednim kontekście i jest albo mogła być akceptowana jako należąca przez innego z rodowitych użytkowników języka” (s. 197).