55878 IMG�65

Część pierwsza. Definicje i rozróżnienia

terackie „organizmem”, jest dosyć niebezpieczna, gd podkreśla tylko jeden moment, „jedność w mnogości”, i n suwa nie zawsze istotne analogie biologiczne. Inna foi muła. „jedność treści i formy” w literaturze, mimo ź zwraca na ścisłe związki istniejące wewnątrz dzieła sztuki jest niebezpieczna jako zbyt upraszczająca. Prowadzi ona do złudnego przekonania, że analiza każdego elementu dzieła, zarówno jego treści, jak techniki, musi być równie użyteczna, i w ten sposób uwalnia nas od obowiązku spojrzenia całościowego. „Treść” i „forma” są terminami używanymi w znaczeniach zbyt różniących się między sobą, żeby samo ich zestawienie mogło do czegoś służyć; nawet dokładnie zdefiniowane zbyt prosto dychotomizują dzieło sztuki. Nowoczesna jego analiza powinna zaczynać od kwestii bardziej skomplikowanych — od sposobu istnienia i budowy warstwowej. ⁹

* Zob. w bibliografii do rozdz. II prace będące podstawą tych rozważań.

Rozdział III

Funkcja literatury

Istota i funkcja literatury muszą być, logicznie rzecz biorąc, współzależne. Cel poezji wynika z jej natury, każdy bowiem przedmiot lub klasa przedmiotów służy najbardziej skutecznie i racjonalnie celowi, który odpowiada temu, czym ten przedmiot albo ta klasa jest w swej istocie lub czym jest przede wszystkim. Zastosowanie uboczne ma tylko wtedy, kiedy funkcja podstawowa straciła już sens — stary kołowrotek bywa dziś ozdobą lub eksponatem w muzeum, nie nadający się do grania klawesyn można przerobić na wygodne biurko. Analogicznie, istota przedmiotu wynika z jego zastosowania — jest on tym, do czego służy. Twory inwencji ludzkiej mają strukturę odpowiadającą ich funkcji, ale ponadto również szereg elementów dodatkowych, które umożliwił bieg czasu i materiał danego przedmiotu, a gust człowieka uznał za warte wprowadzenia. W każdym dziele literackim może być dużo takich elementów, niepotrzebnych jego funkcji literackiej, jakkolwiek interesujących i dających się obronić z innych względów.

Czy wyobrażenia o istocie i funkcji literatury zmieniały się z biegiem czasu? Nie jest to prosta sprawa. Jeżeli cofniemy się daleko w przeszłość, możemy powiedzieć, że tak, bo dojdziemy do czasów, kiedy literatura, filozofia i re-ligia nie były od siebie oddzielone — w literaturze greckiej przykładem mogliby być Ajschylos i Hezjod. Ale już Platon mógł mówić o konflikcie między poetami i filozofami jako czymś istniejącym od dawna i miał na myśli problemy zrozumiałe dla nas. Z drugiej strony nie powinniśmy wyolbrzymiać rozróżnień dokonanych przez wyznawców „sztuki dla sztuki” pod koniec XIX wieku, lub bliżej nas przez teoretyków „poezji czystej”. „Herezja dydaktyczna”, jak Poe nazwał obarczanie poezji misją wychowawczą, nie może być utożsamiona z renesansową dok-