img205 (9)

40 I. NADRODZINA PSZCZÓI APOIłMA

Gromadne - członkowie jednego pokolenia używają tego samego złożonego gniazda, ale nie wykazują współdziałania w opiece nad potomstwem.

Niemal społeczne - członkowie jednego pokolenia używają tego samego złożonego gniazda i wspólnie opiekują się potomstwem.

Półspołeczne - zachowanie podobne do niemal społecznego, ale występuje podział pracy, polegający na tym, że kasta robotnic opiekuje się młodymi z kasty płciowej.

Właściwie społeczne - udział w opiece nad potomstwem, występują tu kasty płciowe i współwystępują pokolenia tak, że potomstwo pomaga rodzicom.

Stan podspołeczny i gromadny nie zawierają żadnego z wymienionych na początku trzech kryteriów charakteryzujących owady właściwie społeczne, aczkolwiek niewątpliwie stanowią - z tym zgodni są wszyscy badacze - wczesne stadia ewolucji rozwoju socjalnego pszczół. Dotyczy to również skupisk owadów (agregacji).

1.6.1. Pszczoły samotnie żyjące

Zdecydowana większość gatunków pszczół żyje samotnie. Należą do nich w całości przedstawiciele rodziny Colletidae, Oxaeidae, Melittidae, Fideliidae, w zasadzie również Andrenidae (Andreninae) oraz większość Megachilidae i Anthophoridae, a także część przedstawicieli Halictidae (patrz Tabela 1.6.A.).

Samica buduje jedno lub kilka gniazd, złożone z kilku do kilkunastu komórek lęgowych. Komórki są jednorazowo zaopatrywane w pokarm, tzn. każda samica umieszcza taką ilość pyłku i nektaru, która wystarcza larwie na cały okres rozwoju. Po złożeniu jaja matka zamyka komórkę wieczkiem i rozpoczyna budowę następnych. Prawie zawsze matka pszczela ginie przed osiągnięciem dojrzałości przez potomstwo. Tylko w kilku wyjątkowych przypadkach następuje współwystępowanie pokoleń. Na przykład u Halictus ąuadricinctus (Fabri-cius) matka pozostaje w gnieździe do czasu opuszczenia poczwarek pierwszego potomstwa.

1.6.1.1. Pszczoły gniazdujące w ziemi

Większość pszczół samotnych zakłada gniazda w ziemi, wybierając do tego celu miejsca suche i nasłonecznione, a więc są to najczęściej zbocza wzgórz, skarpy, czasem gliniaste lub lessowe ścianki, przydroża i miedze śródpolne oraz inne drobne nieużytki. Jedne gatunki wybierają do tego celu miejsca piaszczyste, inne gniazdują głównie w podłożu gliniastym. Bywa, że wykorzystują do tego celu również ściany glinianych zabudowań lub nawet gliniaste spoję-

Ryc. 1.6.1.1.a Schematy gniazd dzikich pszczół zakładanych w glebie: A - Colletes cunicula-rius, B - Systropha planidens (z Malysheva 1935), C - Rho-phitoides canus (z Bondarćuka i Radćenki 1985), D - Nomio-ides minutissimus (z Radćenki 1979, E - Lasioglossum lucidu-lum (z Knerera 1969), F - Halic-tus ąuadricinctus (z Mariko-vskiej 1972), G - Nomia melan-deri (z Batry 1970), H - Andrena vaga (z Malyśeva 1935); a-d

-    główny kanał, a i b - wejście do kanału, c - kanał boczny, I-V

-    komórki lęgowe nia cegieł budynków. Budulcem jest zwykle materiał z otoczenia, w którym gniazdo jest zakładane - piasek lub glina, zwilżone wodą. Do gniazda prowadzi korytarz o średnicy pozwalającej pszczole przejść, a jego długość jest bardzo zróżnicowana, przeważnie zależy od wielkości samicy. Pszczoły niewielkich rozmiarów, np. pszczolinki z podrodzaju Micrandrena, wykopują kanały długości kilku centymetrów, natomiast duże, np. Andrena vaga Panzer, do 30 centymetrów. Inne gatunki gniazdują na głębokości pół metra i więcej. IJ gatunków gniazdujących w glinianych murach kanały te nawet u dużych Ibrin są krótkie, kilkucentymetrowe. U większości gatunków od korytarza głównego odchodzą boczne, krótkie kanaliki, zakończone komórkami lęgowymi (Ryc. 1.6.1.1.a.).

l iczba komórek w gnieździe jest uzależniona od warunków zewnętrznych otoczenia, np. twardości materiału lub gleby, w którym gniazdo jest zakładane, ale także od instynktu budowy danego gatunku i kondycji samicy. Liczba komórek w jednym gnieździe u gatunków kopiących gniazda nic jest duża, przeważnie wynosi 5-6, rzadko więcej, np. u Andrena bimaculata Kirby wynosi 10 (Malyśev 1935).