32 Część I. Pojęcia i problemy

wieku⁶⁵, u niektórych malarzy lombardzkich, neapolitańskich, hiszpań­skich i niemieckich. Zwolna także teoretycy innych krajów uznali „co­dzienną" tematykę za dopuszczalną, choć na ogół oceniali ją niżej, jako posiadającą dużo mniej godności niż tematy religijne, mitologiczne i alegoryczne. Dopiero w XIX wieku, wraz z podporządkowaniem sztuki mece­natowi mieszczańskiemu, moda na realistyczne przedstawianie motywów z życia codziennego rozpowszechniła się we wszystkich krajach europej­skich, po czym wygasła podczas symbolistycznej i ekspresyjnej fazy ewolucji artystycznej na przełomie XIX i XX wieku.

W holenderskich obrazach XVII wieku niejednokrotnie nie ma nic więcej, jak tylko przedstawienie nastrojowo ujętej bądź malowniczej rze­czywistości. Bardzo często jednak obrazy te wykazują silne związki z tra­dycją alegoryczną: stanowią one ilustracje przysłów wyrażających moralizującą mądrość ludową; niekiedy przypominają sceny z popularnego teatru retoryków, co szczególnie można zaobserwować w obrazach Jana Steena⁶⁶. Dzieła te nieraz nawiązują do emblematyki⁶⁷. Niekiedy ele­ganckie sceny z mieszczańskiego życia zawierają niemal nieoczekiwane aluzje erotyczne, jakkolwiek ich ostateczny sens jest moralizatorski⁶⁸. Wieloznaczność takich obrazów stanowiła niewątpliwie źródło specyficz­nego zadowolenia dla tych, którzy orientowali się w tym, iż kryją one w sobie ukryty sens i wiedzieli, jaki klucz stosować do ich odczytania.

W katolickich krajach doby Baroku występowało nadal zróżnicowanie I w pojmowaniu charakteru przedstawień symbolicznych: racjonalna, dy­daktyczna symbolika Arystotelesowska, posługująca się obrazami jak wy­razami języka, była szeroko rozpowszechniona w ortodoksyjnej katolickiej monografii kontrreformacji, a występowała także w systemach wizualnych [języków Humanizmu skodyfikowanych przez Ripę i innych. Ale, w nie­których przynajmniej środowiskach, żywa była jeszcze również mistyczna J (symbolika neoplatońska. Dla niej działanie symboli na odbiorcę przekra­czało zakres myślenia racjonalnego. Świetnym dokumentem takiej posta-

⁶⁵ Por. Ch. Sterling, Les peintres de la realite en France au XVII siecle, katalog
wystawy, Musee du Louvre, Paris 1934.

⁶⁶ A. Heppner, The Popular Theatre of the Rederijkers in the Work of Jan
Steen and his Contemporaires, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes",
III, 1939-1940, s. 22-48; — S. J. Gudlaugsson, De komedianten bij Jan Steen en zijn
tijdgenooten, 's-Gravenhage 1945.

⁶⁷ Por. katalogi wystaw: Tot lering en vermaak, Bijksmuseum Amsterdam
1976; — Die Sprache der Bilder, Herzog Anton Ulrich Museum, Braunschweig 1978.
Ponadto E. de Jongh, Zinneen minnebeelden in de schilderkunst van de zeventiende
eeuw, b.m. 1967; — Ars emblematica. Ukryte znaczenia w malarstwie holenderskim
XVII w., Muzeum Narodowe, Warszawa 1981.

⁶⁸ E. de Jongh, Erotica in vogelperspectief. De dubbelzinnigheid van een reeks
17de eeuwse genrevoorstellingen, „Simiolus", III, 1968 - 1969, s. 22 - 72.

---