II. PRAWO PRYWATNE

1) Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Osobą w obliczu prawa był człowiek, lecz tylko taki, który posiadał zdolność prawną, czyli mógł stanowić podmiot prawa. Taką osobą nie byli niewolnicy, wywołańcy (umarli dla państwa - śmierć fikcyjna).

1. Zdolność prawna

2. Zdolność do czynności prawnej

1.Zdolność do bycia podmiotem prawa: każdy człowiek (z wyjątkiem wywołańców) i osoba prawna.

Ówczesne osoby prawne:

• kościelne: kapituły, biskupstwa, diecezje

• miasta

• korona królestwa polskiego

2. Polegała na składaniu i przyjmowaniu aktów prawnych, które powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.

Zdolność ta była ograniczona:

1. Z uwagi na wiek.

Pełne uzyskuje ten, kto osiągnął „lata sprawne”.

Chłopcy - 15 od drugiej połowy XVII 18.

Dziewczęta - 12 od drugiej połowy XVII 14.

Lata dojrzałe - 24. Po osiągnięciu tego wieku człowiek może samodzielnie podejmować decyzję dotyczące jego życia bez pytania ojca o zgodę.

• W końcu XVI w. pod wpływem Statutów Litewskich i Korektury Pruskiej podzielono życie człowieka na 3 etapy: lata niepełnoletnie, sprawne i dojrzałe.

• W okresie monarchii szlacheckiej rozpowszechniają się nazwiska szlacheckie, ułatwiające indywidualizację jednostek.

• Pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych miały tylko te osoby spośród szlachty, które cieszyły się dobrym imieniem i czcią.

• Utratę czci powodowało skazanie na karę hańbiącą, potrójne oskarżenie o popełnienie niektórych przestępstw i zajmowanie się handlem w mieście.

b) Z uwagi na płeć.

• Pełnie praw posiadali tylko mężczyźni.

• Ograniczenia w prawie spadkowym. Do XIII w. kobiety były wyłączone od spadkobrania dóbr, miały jedynie prawo do własności rzeczy ruchomych. Statuty Kazimierza Wielkiego dopuszczają kobiety do dziedziczenia nieruchomości nabytych. Dobra dziedziczne mogły dziedziczyć tylko, jeśli nie miały braci (chociaż rodzina boczna miała jeszcze prawo je wykupić).

• W postępowaniu sądowym kobieta mogła uczestniczyć tylko i wyłącznie w asyście mężczyzny.

• Pozycja wdowy: dużo bardziej samodzielna, co przejawiało się w prawie dożywotniego zarządu nad całym majątkiem zmarłego męża oraz opieki nad nieletnimi dziećmi.

• Rozwój w kierunku poszerzania praw kobiet.

• W XVI-XVII znikome ograniczenia przy zawieraniu umów.

• Przyjęto zasadę, że córki mogą dziedziczyć wraz z synami, ale tylko 1/3.

• Ograniczenia praw kobiet znalazły się jeszcze w kodeksie napoleońskim „kobieta jest zawsze niepełnoletnia”.

c) Z uwagi na pozycję stanową.

• Najszerszy zakres zdolności prawnej przysługiwał szlachcie, zwłaszcza w sprawach o prawo własności ziemi.

• Ludność niewolna nie miała praw (nie byli jednak rzeczą mówiącą, byli przedmiotem i podmiotem prawa). Mogli zawierać umowy sprzedaży, pożyczki ale sami mogli zostać sprzedani.

• Przez długi okres czasu, jeżeli chłop pozywał szlachcica a pochodził z dóbr innego pana to powinien występować w jego asyście.

d) Z uwagi na narodowość.

• Prawo gościnności - szczególna ochrona prawna przede wszystkim handlarzy.

• Majątek zmarłego cudzoziemca przechodził na rzecz księcia jeśli jego krewni nie pozostawali w kraju lub nie sporządził on testamentu. PUŚCIZNA- KADŁUBEK.

• W wypadku zabójstwa cudzoziemca główszczyznę za niego pobierał panujący.

• Szczególnie traktowano obcokrajowców innego pochodzenia przede wszystkim Żydów.

• Nie było wolno się żenić z chrześcijanami albo nabywać nieruchomości, mogli tylko zamieszkiwać w oznaczonych miejscowościach lub dzielnicach miast.

• Posiadali jednak szczególne prawo do udzielania pożyczek na procent, czego nie wolno było robić chrześcijanom.

• Sankcja karna za zabicie Żyda była zaostrzona, według statutu Bolesława Pobożnego z 1264r. w procesie chrześcijan przeciwko Żydowi powód oprócz świadków-chrześcijan musiał przedstawić także świadków-Żydów.

• III Statut Litewski przewidywał, że jeśli Żyd przejdzie na katolicyzm uzyska szlachectwo.

• Tatarzy jako muzułmanie nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami, mimo dzierżenia dóbr i służby wojskowej nie uczestniczyli w sejmikach i nie pełnili funkcji urzędników ziemskich.

Ograniczono prawa prywatne króla

• Król nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny.

• Nie mógł wyjeżdżać za granice.

• Nie mógł zawierać związku małżeńskiego bez zgody sejmu.

Ustawy amortyzacyjne

• Ograniczały one wzrost dóbr Kościoła, nie naruszając stanu jego posiadania.

• Ustawa z 1635r. zakazywała alienacji dóbr ziemskich na rzecz instytucji kościelnych i na rzecz duchownych przebywających w zakonach.

2) Małżeństwo i rodzina

1. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne.

Pokrewieństwo - więzy rodzinne, naturalne. Bliscy w liniach prostych i bocznych pochodzących od tego samego męskiego przodka.

Powinowactwo - dzieci, wnuki, prawnuki córek.

• Do spadku prawo mieli tylko krewni.

Pokrewieństwo sztuczne - adopcje.

Adoptowano także osoby dorosłe, szczególnie powszechne było adoptowanie zięciów.

Wspólnoty rodzinne

Rodzina średniowieczna tworzyła całość, zwaną wspólnotą domową.

1. Ojcowskie - na czele rodziny stał ojciec (lub dziad). Ojciec był reprezentantem wspólnoty na zewnątrz. A wewnątrz rodziny decydował o sprawach gospodarstwa. Nie miał jednak prawa do alienacji majątku bez zezwolenia zstępnych: synów i wnuków.

2. Braterskie - należeli do nich krewni boczni - rodzeni lub stryjeczni. Bracia występowali w zasadzie równości członków w zakresie praw majątkowych, choć najstarszy nadziału reprezentował go na zewnątrz.

Statuty Kazimierza Wielkiego umacniają własność indywidualną, niechętnie odnoszą się do majątku wspólnotowego. Wyjątkiem był niedział ojca z synami, który to statuty sankcjonowały, wprowadzając zasadę, że za życia ojca synowie mogą używać jego pieczęci.

b) Opieka

Opieka Naturalna - w razie osierocenia dzieci prawo do opieki mieli najbliżsi krewni.

• Opiekunowie przy obejmowaniu opieki sporządzanie inwentarza majątku pupila w obecności dwóch krewnych ojca.

• Inwentarz stał się główną podstawą rozrachunku opiekuna z podopiecznymi z chwilą ustania opieki.

• Na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia nieletnich pupilów.

• Opiekun nie miał prawa sprzedać, zamieniać czy zastawiać dóbr pupila.

• W razie koniecznej potrzeby musiał opiekun uzyskać alienacje takich dóbr zgodę sądu, a nawet sejmu.

Statut warcki upoważniał ojca do wyznaczenia na wypadek swojej śmierci opiekuna zarówno spośród krewnych jak i spoza, z wyłączeniem tych, którym przysługiwało prawo do opieki naturalnej.

Opieka zapisana (testamentowa) - opieka ustanowiona aktem ostatniej woli.

Opieka nadana - ustanawiał ją król (szczególne przypadki).

KURATELA - Opieka nad podeszłymi wiekiem. Polegała na przybraniu przez osobę starszą i chorą opiekuna, któremu oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem, gdy nie mogła już samodzielnie nim zarządzać ani go bronić.

KURATOR - ustanawiany był dla osób mających już lata sprawne, a nie osiągnęli jeszcze lat dojrzałych, wobec osób obłożnie chorych oraz starców, wobec panien, które nie wyszły za mąż, dla kobiet separowanych oraz wdów.

c) Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa

• Najmniejszą jednostką rodziny było małżeństwo.

• Początkowo w panuje poligamia, później chrześcijaństwo wymusza monogamię.

• Do zawarcia małżeństwa wystarczyło wspólne zamieszkanie i poświadczone oświadczenie wejścia w życie małżeńskie.

A. Świeckie prawo zwyczajowe małżeńskie.

• Małżeństwa zawierane były przy świadkach.

• Dziewosłęb - pośredniczący przy zawieraniu małżeństwa.

• Decyzja dziewczyny wychodzącej za mąż była bardzo ograniczona. Wychodząc za mąż musiała mieć zgodę rodziców lub opiekunów, a w przypadku ich braku - braci lub dalszych krewnych.

• Zamążpójście bez takiej zgody powodowało utratę prawa do posagu.

• Wdowy mogły samodzielnie wychodzić za mąż.

1. ZMÓWINY - umowa 2 rodzin; uzgadniano kwestie majątkowe, wiana i posagu.

2. ZDAWINY (oddanie oblubienicy panu młodemu) i PRZENOSINY (fizyczne przeniesienie panny młodej do domu teściów).

3. POKŁADZINY

B. Małżeństwo kościelne

• Małżeństwa w rodzinie książęcej, ewentualnie u możnych, powszechne od XIV i XV wieku. Prawo traktowało małżeństwo świeckie i kościelne jednakowo.

• Powszechniejsze były w górnych warstwach społeczeństwa.

• Poprzedzone były zapowiedziami - trzykrotne uprzedzenie przez proboszcza w kościołach parafialnych. Opór szlachty doprowadził do zwolnienia szlachty osiadłej z tej zasady w pierwszej połowie XV w., dodatkowo szlachcie osiadłej udzielano ślubu nie w kościele, lecz w domu panny młodej w obecności rodziny, sąsiadów i zaproszonych gości. Ślub miał charakter uroczystej ceremonii, łączącej świeckie obrzędy zwyczajowe z kościelnymi.

• Zaręczyny - zawierane w kościelnej formie małżeństwa, od strony prawnej były umową wstępną zawierającą zobowiązanie zawarcia małżeństwa w przyszłości i ustalającą jego warunki.

Różnice dotyczyły zerwania małżeństwa

• W małżeństwie cywilnym żonę można było odesłać (wymagana była przyczyna).

• W kościelnym nie było takiej możliwości. Kościół mógł jedynie małżeństwo unieważnić, nie akceptuje rozwodów.

• Żona musiała zamieszkać z mężem.

• Mąż był opiekunem żony, zarządzał jej majątkiem, miał prawo karcenia żony (ograniczenia).

• Mąż mógł odesłać żonę do rodziny.

• Prawnym opiekunem dzieci był mąż.

• Decydował o ich życiu osobistym i majątku. Wystarczyło, że mąż wziął dziecko na rękę i powiedział, że ono jest jego. Po takim geście dziecko miało pełnie praw rodzinnych.

1557 - Przepisy soboru trydenckiego odnośnie małżeństwa, zostają przyjęte w Polsce. Obowiązuje kościelna forma zawarcia małżeństwa.

Wymagane było zgodne oświadczenie woli nupturientów przed proboszczem parafii jednej ze stron w obecności co najmniej 2 świadków.

Inne małżeństwa - małżeństwa potajemne. Były nieważne jednak z czasem zostały zalegalizowane.

Małżeństwa uważano za nieważne jeśli zachodzi przeszkoda zrywająca np.:

• brak oświadczenia woli (małżeństwo pod przymusem)

• błąd co do osoby

• choroba umysłowa

• nieświadomość nierówności stanowa

• pominięcie istotnej formy oświadczenia woli zawarcia małżeństwa

• impotencja

• zawarcie wcześniej związku małżeńskiego

• brak chrztu jednej ze stron

• wyższe święcenia duchowne

• pokrewieństwo w linii prostej lub linii bocznej do 4 stopnia

Przeszkoda wzbraniająca - zakazywało małżeństwa, lecz już zawartego nie zrywało:

• różnorodność wyznań wśród chrześcijan

• dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy

• niepełnoletność

Istniała możliwość przerwania wspólności życia małżeńskiego za wzajemną zgodą małżonków albo na mocy orzeczenia sądu.

Separacja od stołu i łoża przerwanie wspólności życia małżeńskiego za wzajemną zgodą, na podstawie orzeczenia sądowego, (trwała i tymczasowa).

• Sprawy związane ze związkiem małżeńskim katolików należały do kompetencji sądów duchownych.

• W prawie wiejskim wymagano zgody pana na wyjście poddanki za mąż za poddanego innego pana.

d) System rozdzielności majątkowej - posag i wiano.

1. Posag - majątek żony

• Jeżeli nie było ojca to ciężar posagu spoczywał na jej braciach.

• Jeśli bracia utracili dobra po ojcu obowiązek wyposażenia córek spadał na wierzycieli.

• Córka możnego - 100 grzywien.

• Kobieta wyposażona w posag nie miała prawa do spadku po rodzicach.

• Czasem (z powodu braku pieniędzy), zapisywano posag na dobrach dziedzicznych (forma zastawu użytkowego). Dziedzice męscy mogli odzyskać dobra obciążone sumą posagową przez jej spłatę.

2. Wiano - równoważnik posagu wpłacany przez teściów na rzecz panny młodej.

• Wartość tego wiana wpisywano w księgi aby mieć pewność, że rodzina męża w przypadku jego śmierci odda go wdowie. Gdy żona umrze posag i wiano dziedziczyły dzieci, jeśli nie było dzieci to posag i wiano wracały do rodzin.

• Składało się ono z 2 części:

• Zabezpieczenie - oprawa sumy posagu podjętego przez męża.

• Wiano w ścisłym znaczeniu (przywianek).

• Łącznie wiano liczyła dwukrotność posagu.

• Dobra, na którym wiano było zapisywane zwano dobrami oprawnymi (wiennymi). Nie były one obciążone długami męża, przechodziły na spadkobierców według reguł dotyczących dóbr macierzystych.

e) Stosunki majątkowe między małżonkami.

1. Wspólnota majątkowa - w wypadku śmierci jednego małżonka całość majątku przechodziła na drugiego.

2. Rozdzielność majątkowa - przez cały czas trwania małżeństwa oba majątki były rozdzielone.

3. Jedność zarządu - mąż zarządzał majątkiem żony.

• Jeśli mąż chciał zbyć nieruchomość, którą żona miała własną musiał uzyskać jej zgodę.

• Żona mogła posiadać także własne źródła dochodu np. z tkania lnu.

• Stosunki majątkowe małżonków oparto na wkładach wznoszonych przez nich do wspólnego gospodarstwa.

• Żona wznosiła wyprawę (szczebrzuch), która składała się z ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz podmiotów gospodarstwa kobiecego. Wg Księgi Elbląskiej w skład wyprawy córki rycerza wchodziły: niewolne dziewki służebne, bydło, odzież, pokrowce itp. Wyprawę córki chłopa stanowiły: pościel i szaty. Wyprawa pozostawała własnością żony. Ulegała ona zwiększeniu w czasie trwania małżeństwa.

• Dobrami własnymi, uzyskanymi drogą spadku, kupna, darowizny, żona mogła rozporządzać. W przeciwieństwie do prawa małżeńskiego osobistego, gdzie dominowało prawo wyznaniowe, ziemskie prawo majątkowe małżeńskie ukształtowało się samoistni, a sprawy z tego zakresu rozpatrywane były przez sądy świeckie.

• Z zaręczynami łączyło się zawarcie umowy zwanej INTERCYZĄ - określającą co złoży się, na wyprawkę, wysokość posagu i wiana.

• Wpisywano intercyzy do ksiąg sądowych.

W PRAWIE MIEJSKIM:

PRAWO MAGDEBURSKIE - odrębność majątkowa małżonków.

PRAWO CHEŁMIŃSKIE - wspólnota majątkowa małżonków. Wszystkie dobra obu małżonków łączyły się w 1 całość, którą dysponował mąż bez potrzeby uzyskiwania zgody żony.

Instytucja dożywocia - upowszechnia się od XV wieku, w wypadku śmierci męża, żona otrzymywała dożywotnie użytkowanie całego majątku. Zapis ten stal się z czasem regułą. W takim wypadku zapisane dobra przechodziły na spadkobierców dopiero po śmierci użytkownika. Użytkowanego majątku dożywotnik nie mógł ani pozbyć się, ani go obciążyć. Mógł go jednak wydzierżawić.

f) Pozycja wdowy

• Rozporządzała swobodnie swoim posagiem i wianem.

• Miała prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez zmarłego majątku do śmierci lub powtórnego małżeństwa. Często sama zarządzała całym majątkiem.

• Statuty Kazimierza Wielkiego znacznie ograniczyły uprawnienia wdowy-szlachcianki, jeśli zmarły małżonek posiadał dorosłych synów. Wdowa mogła zachować wiano oraz darowizny poczynione na jej rzecz przez męża, pozostałe jednak mienie powinna oddać spadkobiercom.

• Do statutu warckiego nie przestrzegano tej zasady i wdowy często nadal zarządzały całym majątkiem.

• Ruchomości jakie mogła zatrzymać to: sprzęty domowe, konie, którymi jeździła za życia małżonka, połowa szat. Męscy spadkobiercy otrzymywali: broń, konie rycerskie i skarbiec.

• W przypadku braku wiana wdowa miała prawo do wpłaty oznaczonej sumy zwanej wieńcem.

• Opiekowała się dziećmi, mogła przybrać na współopiekuna jednego z bliskich krewnych męskich.

g) Przysposobienie - adopcje

• Celem adopcji było przekazanie spadku adoptowanemu, który dziedziczył także równolegle w swojej rodzinie.

• Nie przybierał również nazwiska adoptującego, które przechodziło na niego dopiero, gdy po śmierci przysposabiającego zamieszkał na jego dobrach.

• ADOPCJA BRATERSKA - miała zapewnić wzajemne dziedziczenie po sobie.

• ADOPCJA DO HERBU - umożliwiła przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich (zakazana).

• W prawie miejskim adopcja była rzadka i wiejskim prawie zwyczajowym dotyczyła najczęściej zięciów, którzy nie mieli synów.

Bękarty - nie miały prawa do dziedziczenia po ojcu. Nie mogły nosić jego nazwiska ani korzystać z praw szlacheckich.

• Prawo legitymacji nieślubnych dzieci posiadał król (później je utracił).

• Pojawiła się natomiast legitymacja w drodze uchwały sejmowej.

3) Własność i inne prawa rzeczowe

1) Pojęcie

• Pojęciem własności oznaczano dziedzictwo, dzierżenie wieczyste.

• Istotą własności było władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu.

• Władanie w dobrej wierze, niekwestionowane przez otoczenie, stanowiło podstawę średniowiecznej własności.

• Prawo własności było charakteryzowane jako prawo najdalej idące pośród praw rzeczowych, dające najwięcej uprawnień. Nie istniał większy podział pomiędzy prawem własności, a prawami na rzeczy cudzej.

• Własność zawierała prawo posiadania i użytkowania rzeczy, a także rozporządzania nią i ustalania dziedzica.

• Charakterystyczną cechą prawa użytkowania i rozporządzania rzeczą było jego ograniczenie przez prawa osób trzecich.

Podział na rzeczy nieruchome (ziemia i wszystko co jest na niej trwale przytwierdzone) i ruchome.

Podział na dobra dziedziczne (otrzymywane po przodkach) i nabyte (nadane przez panującego lub nabyte drogą kupna).

2) Sposoby nabycia własności

1. Formie pierwotnej

• zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej

• zasiedzenie

2.W formie pochodnej

• umowa kupna-sprzedaży

• zamiana

• spadkobranie

3) Ograniczenie prawa własności

1.Zakazy charakterystyczne dla prawa dawnego jak i takie, które funkcjonuje do dzisiaj. Np. zakaz budowania przy granicach posiadłości.

2. Regalia - uprawniania panującego, zastrzeżone tylko i wyłącznie dla niego.

• Zapewniały mu monopole w różnych gałęziach gospodarki.

• Król mógł np. polować na gruntach prywatnych. W miarę upadku systemów regaliów wchodziły one w skład własności ziemskiej, która ulegała przez to rozszerzeniu.

3.Prawo bliższości

Przysługuje krewnym, ogranicza alienacje nieruchomości i dotyczy wyłącznie dóbr dziedzicznych. Prawo to zapewniało uprawnionemu możność wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo.

A) Prawo pierwokupu

Jeśli właściciel chciał sprzedać nieruchomość musiał pytać o zgodę krewnych, ponieważ oni mieli prawo pierwokupu.

Jeśli krewni nie skorzystali z prawa pierwokupu, właściciel mógł zbyć nieruchomość obcej osobie. Od prawa zależy ile trwa prawo skupu.

B) Prawo retraktu

Prawo do odzyskania (odebrania) dóbr dziedzicznych w drodze skupu, (zwrot zapłaconej sumy kupna).

• 
  Kościół był rzecznikiem zasady swobodnej dyspozycji dobrami ziemskimi. Dążył by prawo bliższości nie miało zastosowania wobec fundacji pobożnych.

• W 1437 doszło do ugody pomiędzy szlachtą a duchowieństwem. Postanowiono, że przyszły spadkodawca może swobodnie rozporządzać tylko 1/3 swojego majątku (TRZECIZNA - często szła na rzecz kościoła) a 2/3 musiał pozostawić dla spadkobierców. W przeciwieństwie do Litwy trzecizna nie upowszechniła się w Polsce.

4. Ograniczenia w użytkowaniu właściciela - prawa sąsiedzkie.

• Prawo do swobodnego poruszania się i do przejazdu.

• Prawo do polowania na gruntach cudzych po zbiorach.

• „Prawo kobylego pola” prawo do swobodnego wypasu bydła.

4) Wpływ rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej - poszerzenie praw indywidualnych właściciela.

• Zapewnienie swobody dysponowania majątkiem.

• Statuty Kazimierza Wielkiego popierały likwidację nadziałów, ustalały dla nadziału niepotwierdzonego urzędowo ważność 3 lat i 3 miesięcy. Po upływie tego czasu nadział nie podlegał wzruszeniu.

• Ograniczono prawo bliższości. Na Kujawach, w Wielkopolsce i w Łęczyckim prawo krewnych żądania skupu zbytej bez ich zgody posiadłości przedawniało się już po 6 tygodniach.

• Statut warcki zabraniał synom żądać od ojca wydzielonej im części majątku.

Sprawy o wybicie z dóbr można było wytyczyć przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca od daty dokonania gwałtu. Urząd grodzki przeprowadzał dochodzenie na miejscu - SKRUTYNIUM i w razie stwierdzenia wybicia wprowadzał powoda w posiadanie dóbr bez badania tytułu jego posiadania.

5) Własność - Rzeczpospolita Szlachecka

• Szlachecka własność ziemi była z reguły własnością alodialną - umacniała pozycje szlachty.

• Zniesiono regalia.

• Własność typu lennego utrzymywała się w pogranicznych królewszczyznach na ziemiach ruskich co wynikało z potrzeb zapewnienia ochrony zamków przez zobowiązania do służby wojskowej ziemian.

• W XVII w. można zaobserwować odrodzenie się form własności warunkowej w niektórych latyfundiach magnackich. Osiadła w nich szlachta zależna zwana manami, nie posiadała praw politycznych, dzierżyła ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom.

• Grunty folwarczne stanowiły przedmiot niepodzielnej własności panów.

• Ziemie dzierżone przez chłopów poddanych, były przedmiotem ich użytkowania - zwykle dziedzicznego. Utraciło ono w większości dóbr prywatnych charakter własności podległej, bo pan mógł nią swobodnie dysponować.

• Przeniesieniu tytułu własności przy jej nabyciu decydowało dokonanie wpisu (inskrypcji) do ksiąg sądowych.

• Należało tego dokonać w księgach właściwego sądu, czyli sądy, w którego okręgu były położone dobra i który miał tzw. prawo wieczności.

6) Ordynacje

• Pierwsze: ołycka, nieświeska, klecka Radziwiłłów oraz ordynacja Zamoyskich.

• Istotę ordynacji stanowiło wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie.

• Obowiązywał tu odrębny porządek dziedziczenia, wykluczający podział majątku pomiędzy spadkobierców oraz dziedziczenie kobiet.

• Całą ordynację otrzymywał najstarszy syn, pozostali spadkobiercy brali dobra nie należące do ordynacji lub otrzymywali spłaty.

• Tworzono je do ugruntowania świetności rodzin magnackich.

• Celem ich było niedopuszczenie do uszczuplenia majątku, który stanowić miał fundament znaczenia ordynata i jego rodziny.

• Ustanowienie wymagało zgody sejmu.

7) Schyłek prawa bliższości

• Ograniczenia prawa własności z tytułu bliższości uległy osłabieniu na skutek skrócenia przez praktykę sądową terminu zgłaszania zamiaru pierwokupu do 6 tygodni.

• Wykluczono zastosowanie tego prawa przy darowiznach i zamianach.

• Wśród ograniczeń alienacji w miastach pojawiły się przepisy zmierzające do ochrony interesów miasta i zakazujące sprzedaży nieruchomości miejskich duchownym i szlachcie oraz przewidujące możliwość przymusowego wykupu jeśli taka transakcja została zawarta.

4. Zastaw w polskim prawie ziemskim

Zastaw - prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia jego wierzytelności.

Dłużnik - zastawca

Wierzyciel - zastawnik

ZASTAW Z DZIERŻENIEM

Zastaw nieruchomości - był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości.

• Sposób zaspokojenia zastawnika przez pobór korzyści płynących z zastawionej nieruchomości, ale bez utraty prawa własności przez zastawce.

• Taki zastaw przenosił na wierzyciela nie tylko prawa rzeczowe, ale również posiadanie i użytkowanie zastawionych dóbr.

• Przedmiotem zastawu z dzierżeniem mogły być nieruchomości szlacheckie, miejskie i gospodarstwa wiejskie, dochody z żup, z ceł, uposażenia i dochody z urzędów (szczególne znaczenie miały zastawy starostw, wówczas to zastawnik korzystał z uprawnień jurysdykcyjnych).

• Zastaw stanowił czasami ukrytą formę alienacji, gdyż nie wymagał zgody krewnych.

• Wykup był tutaj prawem lecz nie obowiązkiem, to też zastawnik nie mógł upominać się o spłatę długu.

• Nieraz w interesie zastawnika zastrzegano, że w razie niewykupienia w odpowiednim terminie zastawu, przechodził on na jego własność ZASTAW NA UPAD.

• Czasem w umowie powiększano sumę zastawu tak, aby utrudnić lub uniemożliwić skup przez krewnych.

ANTYCHREZA - zastawnik nie wliczał pobieranego dochodu na poczet spłaty długu.

ZASTAW DO WYDZIERŻENIA (EKSTENUACJA)

• Użytkownik zaliczał dochody z dóbr zastawionych na poczet długu, w rezultacie po upływie pewnego czasu wierzytelność ulegała umorzeniu i dobra zastawione wracały do zastawcy.

ZASTAW BEZ DZIERŻENIA

• Powstawał przez zapis w księdze sądowej.

• Zapisem tym dłużnik-zastawca obciążał swe dobra określoną sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi-zastawnikowi.

• Przy takiej formie można było zapisać na dobrach kilka sum zastawnych, a zapis ich nie pozbawiał właściciela możności pobierania dochodów z dóbr, ułatwiając gromadzenie środków na uiszczenie wierzytelności.

• Miał on charakter akcesoryjny, służył jako sposób umocnienia zabezpieczenia umowy głównej. Mógł zmienić się na zastaw użytkowy z dzierżeniem, gdy w oznaczonym terminie płatności zastawca nie uiścił długu.

• Zastaw ruchomy był zawsze zastawem z dzierżeniem.

• Zastawnik mógł zastawić zastaw osobie trzeciej, ale pod warunkiem, że drugi zastaw nie będzie większy niż pierwszy (podzastaw).

• Zastaw służył jako forma wynagrodzenia przez króla albo pozyskiwania klienteli przez magnatów.

RENTA WIECZYSTA

• Kkiedy kupujący - wierzyciel rentowy, nabywał za pewną sumę pieniędzy od właściciela nieruchomości określony i periodyczny dochód z jego nieruchomości.

• Renty tej dłużnik nie mógł skupić, wierzyciel zaś nie mógł zaś zażądać zwrotu sumy.

• Stosunek taki był nierozerwalny, czynsz należało płacić wiecznie najpierw samemu wierzycielowi, a po jego śmierci spadkobiercom.

WYDERKAF-RENTA WYKUPNA

• Różnił się od renty wieczystej, tym, że sprzedawca (dłużnik) miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach, przez co uwalniał je od obowiązku świadczenia.

• Był bardziej korzystny dla dłużnika, który nie mógł być zmuszony do zwrotu pożyczonej sumy, ale zachowywał taką możność.

HIPOTEKA - zastaw bez dzierżenia.

• Powstawał w wyniku umowy miedzy wierzycielem a dłużnikiem, następnie jej wpisu do księgi sądowej.

• Ustawa o ważności zapisów z 1588r. normowała szczegółowo zasadnicze sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżenia zgodnie z kilkoma zasadami.

• Ustawa zapewniała pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach (prior tempore, potior iure - „pierwszy czasem, lepszy prawem).

ZASADA JAWNOŚCI. Właściwe były księgi sądu ziemskiego lub grodzkiego miejsca połażenia nieruchomości. Wszystkie osoby zainteresowana miały za niewielką opłatą prawo do wglądu do ksiąg sądowych.

ZASADA SZCZEGÓŁOWOŚCI. Wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obciążony nią majątek.

ZASADA DOBREJ WIARY. Kancelarie sądowe zobowiązane były do kontrolowania zgodności wpisów ze stanem faktycznym. Przyjmowano więc (w interesie osób odwołujących się do ksiąg), że stan faktyczny obciążenia jest zgodny z uwidocznionymi w księgach wpisami.

5. Spadki

• Spadek stanowił ogół praw i obowiązków natury majątkowej, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców.

• Dziedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w razie podziału majątku każdemu przypadała równa część.

• Synowie byli dziedzicami koniecznymi, już za życia ojca ich stanowisko zbliżało się do pozycji współwłaściciela majątku.

• Dziedziczenie krewnych bocznych było zjawiskiem późniejszym. Krewni bliżsi usuwali od spadku krewnych dalszych.

• W niedziale pospólnej ręki nie było spadkobrania, gdyż wspólnota, a nie osoba była podmiotem praw.

• Dziedziczenie kobiet było początkowo ograniczone do ruchomości stanowiących jej posag. Ograniczenie praw kobiet w dziedziczeniu dóbr nieruchomych, co miało na celu utrzymanie majątku w rodzinie.

• Według Księgi Elbląskiej w razie śmierci rycerza bez synów majątek zabierał panujący, który miał obowiązek wyposażyć córki zmarłego i oddać im rzeczy stanowiące własność ich matki.

• Statut warcki usankcjonował prawo do dziedziczenia córkom dóbr ziemskich w wypadku braku synów. Gdy byli synowie córkom należał się posag stanowiący ich część spadkową.

• Dzieci dziedziczyły dobra macierzyste w częściach równych bez względu na płeć.

• Składały się na nie dobra posagowe i oprawne, także otrzymane w spadku. (Ojciec był zobowiązany do ich wydzielenia).

• W razie śmierci matki ojciec powinien przepisać swoim dzieciom połowę własnych dóbr, istniała bowiem obawa, że w nowym małżeństwie dzieci te mogły być pokrzywdzone.

• Wdowa musiała oddać swoim dzieciom w całości dzierżone dobra wienne oraz połowę własnych dóbr macierzystych.

Testament

• W Polsce testament pojawił się w XIII w. Początkowo w formie ustnej, później jako pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek śmierci.

• Przypisywano zwykle w testamencie część spadku Kościołowi, pozostawiając resztę dziedzicom.

• Wyjątkowo zdarzało się, że testament był środkiem oddalenia całego majątku od bliskich.

• Kościół nalegał aby testament był sporządzany w obecności duchownego.

Puścizna (Kaduk) - w braku dzieci i krewnych bocznych oraz niedokonana dyspozycji testamentowej majątek zabierał panujący.

Prawo do spadku po chłopie, który nie pozostawił synów, stanowiło jedno z uprawnień właściciela zwierzchniego wobec właściciela podległego (zniesione przez statuty Kazimierza Wielkiego).

• Pod naciskiem szlachty postępowało ograniczenie spadkobrania testamentowego, skierowane przeciwko Kościołowi.

• Konstytucje sejmowe wprowadziły ogólny zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu, odtąd w drodze testamentu można były dysponować jedynie pieniędzmi i dobrami materialnymi.

• Testament zawierający dyspozycję dobrami nieruchomymi wymagał dla swej ważności zatwierdzenia specjalną uchwałą sejmową.

• Pojawienie się czwarcizny - dobra ojczyste dziedziczyli synowie w ¾, a córki (bez względu na ich liczbę) w ¼. Córki miały zapewnioną swoją część nawet wtedy gdy bracia utracili cały zarządzany przez nich majątek jeszcze przed dokonaniem podziału. Wówczas wierzyciele musieli zwrócić siostrom ich część spadku.

• Masę spadkową dzielił na części najstarszy syn, a wyboru dokonywali kolejno pozostali synowie poczynając od najmłodszego.

Miejskie prawo spadkowe

• Jednakowe działy spadkowe przypadały kobietom i mężczyznom.

• Gerada - przedmioty wzniesione w wyprawie przez żonę i uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmiotami osobistego użytku (sprzęty, klejnoty, ubrania niewieście, kobierce, pieniądze itd). Dziedziczyli ją córki i synowie, którzy wybierali stan duchowy, a w ich braku najbliższa krewna.

• Hergewet - odzież męska, konie z zaprzęgiem, broń i zbroję. Mógł być dziedziczony tylko przez krewnych męskich.

• Wartość gerady często była większa od wartości hergewetu.

• Prawo miejskie znało swobodę dyspozycji przez testament nabytym majątkiem nieruchomym.

6) Zobowiązania

Istota zobowiązania polegała na świadczeniu opartym na wierzytelności.

Wierzytelność - stosunek prawny pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem.

Zobowiązania popowstawały:

2. Przez umowę (ex contractio)

3. Jako skutek występku (ex delicto)

• Dłużnik albo natychmiast świadczył wierzycielowi, albo też dawał mu zastaw lub stawiał rękojmię.

• Wierzyciel mając rękojmie nie mógł domagać się od dłużnika świadczenia, mógł się natomiast zwrócić do rękojmi.

• Oddzielono dług od odpowiedzialności.

• Rękojmia odpowiadał lecz nie był dłużny.

• Gdy rękojmia wykonał świadczenie na rzecz wierzyciela, uzyskiwał wówczas prawo domagania się od dłużnika, by mu zwrócił wszystko co ten wyłożył.

Odróżniono gwarancje osobiste od i majątkowe.

1. Osobiste:

Dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi - życiem i wolnością (były one wówczas prawami zbywalnymi).

Dłużnik który nie wykonywał zadania mógł zostać bezkarnie zabity lub wzięty w niewole.

2. Majątkowe:

Dłużnik odpowiadał całym majątkiem, potem nastąpiła indywidualizacja odpowiedzialności do określonych części majętności lub ruchomych rzeczy, które oddawało w zastaw.

SPOSOBY UMACNIANIA UMÓW
1.	Przysięga	Naruszenie miało spowodować karę bożą.
2.	Litkup	Zwyczaj biesiady lub poczęstunku fundowanego przez nabywcę dla umocnienia umowy. Miał on upamiętnić uczestnikom transakcji i świadkom jej dokonanie i w razie potrzeby zapewnić potwierdzenie tego faktu przed sądem. (Znalazł zastosowanie głównie w handlu pomiędzy Niemcami i krajami słowiańskimi.
3.	Załoga	Zwyczaj szlachecki. Osoba odpowiedzialna miała w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie zajechać do gospody wraz z określoną z góry liczbą służby i przebywać tam na własny koszt, dopóki nie wykona świadczenia.
4.	Łajanie	Dłużnik godził się na to, że w razie niezapłacenia długu w terminie wierzyciel będzie mógł go łajać (Obelżywe słowa w formie ustnej lub pisemnej).
5.	Zakład	Umowny bądź urzędowy. Polegał na ustanowieniu obowiązku zapłacenia określonej sumy na wypadek niewykonania świadczenia albo na wypadek dokonania jakiegoś czynu, którego spełnienia chciano przeszkodzić (np. zajazdu).
6.	Cenzura kościelna	Dodawana do umowy jako groźba na wypadek niedotrzymania umowy (klątwa).
7.	Zadatek	Danie kontrahentowi pewnej sumy pieniężnej na dowód, że dający chce dotrzymać umowy.
8.	Zastaw	Miał na celu umocnienie i zabezpieczenie zobowiązań.
9.	Rękojemstwo	Z uznania roli rękojmi jako pośrednika miedzy wierzycielem i dłużnikiem, wykształciła się odpowiedzialność posiłkowa rękojmi, który odpowiadał jeśli dłużnik nie wykonał świadczenia.

Zastęp - odpowiedzialność zbywcy za wady prawne, na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawniona lub też z naruszeniem praw osób trzecich.

Jeśli właściciel rzeczy któremu rzecz skradziono rozpoznał ją u kogoś, kto w dobrej wierze tą rzecz nabył to posiadaczowi groziło nie tylko odebranie danej rzeczy, ale i kara za kradzież. Musiał się on więc powołać na zbywcę, od którego tą rzecz nabył. Zobowiązany do zastępu zbywca nazywał się zachodźcą. Był on zobowiązany zastąpić w procesie nabywcę i prowadzić proces do końca.

Rodzaje umów:

• Zamiana

• Darowizna

• Kupno-sprzedaż

• Umowa o usługi

• Umowa zlecenia

• Najem rzeczy (arenda)

• Pożyczka

Sama zapłata nie mogła spowodować wygaśnięcia zobowiązania, lecz wierzyciel musiał przez odpowiedni akt przeciwny zwolnić osobę odpowiedzialną z odpowiedzialności (kwit stwierdzający fakt zapłaty).

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

• Upowszechnia się pisemna forma umów wpisywanych do ksiąg sądowych.

• Zanikły towarzyszące zawarciu umowy symbole, które utrzymały się w prawie wiejskim i miejskim np. zielona gałązka, przybicie dłoni kontrahenta.

• Umocnienie zobowiązań.

• Przesuwanie się odpowiedzialności z osobą dłużnika na majątek.

• Zanik załogi i łajania oraz poręczenia własnym zdrowiem lub życiem.

• Wzrost znaczenia zakładów - sum płaconych za niewykonanie zobowiązania, rękojemstwa czy zastawu, zwłaszcza bez dzierżenia.

Rodzaje zobowiązań

• Pożyczka była częsta. W prawie wiejskim pożyczki były reglamentowane przez ustawy i zwyczaje wiejskie.

• Preferowano pożyczki na cele produkcyjne, ograniczano niekiedy kredyt w karczmie.

• Kościół uznał za dopuszczalne pobieranie odsetek w ograniczonej ilości jeśli kredyt był przeznaczony na cele handlowe lub przemysłowe.

• Stwarzały abstrakcyjne zobowiązanie bez podania przyczyn jego powstania. Mógł być łatwo przedmiotem obrotu, co ułatwiało rozwój kredytu.

• Spółki - zawierano w celach handlowych, nabycia okrętów itp.

• Wspólnicy wnosili do spółki wkłady pieniężne i dzielili się dochodami zwykle po równo.

WEKSLE

• Służyły zabezpieczeniu udzielonego kredytu, stanowiły zobowiązanie dodatkowe do umów głównych ale o charakterze samoistnym o stosunkowo łatwym sposobie ściągnięcia długu.

• Nadużywanie przez szlachtę tej formy kredytu, prowadzącej do ruiny lekkomyślnych wystawców weksli, wpłynęło na wydanie zakazu dla szlachty wystawiania weksli (uprawnieni byli świeżo nobilitowanie bankierzy i kupcy).

---