Instrumenty pochodne w zarządzaniu portfelem inwestycyjnym

Instrumenty pochodne: definicja, rodzaje

Definicja: instrumenty pochodne (derywaty) to takie instrumenty finansowe, których wartość zależy od wartości innych aktywów, na które instrumenty te zostały wystawione. Z kolei aktywa, na które instrumenty pochodne są wystawione nazywają się instrumentami podstawowymi, bazowymi lub pierwotnymi.

Instrumenty bazowe mogą być fizycznymi towarami lub instrumentami finansowymi. Stąd najbardziej ogólnym podziałem instrumentów pochodnych jest podział na dwie zasadnicze grupy:

1. towarowe instrumenty pochodne,

2. finansowe instrumenty pochodne.

Do podstawowych instrumentów pochodnych należą:

• kontrakty terminowe (forward i futures),

• opcje,

• swapy (kontrakty wymiany).

Ogólnie biorąc instrumenty pochodne umożliwiają inwestorom zakup lub sprzedaż instrumentów bazowych w przyszłości po cenie ustalonej w momencie wystawienia instrumentu pochodnego.

Kontrakt terminowy to umowa pomiędzy dwiema stronami, w której jedna ze stron (wystawca kontraktu) zobowiązuje się do sprzedaży (dostawy) określonej ilości danego aktywa w określonym czasie w przyszłości, natomiast druga ze stron (nabywca kontraktu) zobowiązuje się do przyjęcia dostawy oraz uiszczenia za nią opłaty ustalonej w momencie zawierania kontraktu.

Opcja jest to kontrakt dający jego właścicielowi prawo do zakupu lub sprzedaży określonych aktywów w przyszłości, po z góry ustalonej cenie.

Ponieważ opcja jest prawem a nie obowiązkiem, transakcje opcyjne nie muszą być zrealizowane (kupujący nie ma obowiązku ich realizacji).

Swapy są to umowy zawierane przez dwie strony, polegające na zamianie przyszłych płatności według wcześniej określonych zasad.

Wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron zależy od realizacji zobowiązań drugiej strony.

Instrumenty pochodne notowane na GPW w Warszawie (1)

W Polsce funkcjonują dwie giełdy, na których przedmiotem obrotu są finansowe instrumenty pochodne:

• Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie (GPW),

• WGT S.A. (dawniej Warszawska Giełda Towarowa).

Giełda opracowuje szczegółową charakterystykę poszczególnych instrumentów pochodnych będących przedmiotem obrotu giełdowego, czyli tzw. standardy.

Procedury rozliczania transakcji oraz wysokość depozytu zabezpieczającego określa izba rozliczeniowa, którą jest spółka zależna Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych - KDPW_CCP.

Obrót instrumentami pochodnymi na giełdzie odbywa się w systemie notowań ciągłych.

Inwestorzy mogą składać zlecenia kupna i sprzedaży według takich samych zasad jak w przypadku innych instrumentów finansowych (np. akcji czy obligacji), za pośrednictwem biur maklerskich.

Aby inwestor mógł przeprowadzać transakcje instrumentami pochodnymi na giełdzie musi posiadać Numer Klasyfikacyjny Klienta (NKK, dawniej: NIK) i otwarte indywidualne konto przez KDPW_CCP.

Instrumenty pochodne notowane na GPW w Warszawie (2)

I. Kontrakty terminowe:

1. na indeksy:

• WIG20

• mWIG40

2. na kursy walut:

• CHF/PLN

• EUR/PLN

• USD/PLN

3. na akcje spółek:

• ACP, ALR

• BRS

• CDR

• GPW, GTC

• JSW

• KER, KGH

• LTS, LWB

• OPL

• PEO, PGE, PGN, PKN, PKO, PZU

• SEN, SNS

• TPE, TVN

4. na stopy procentowe i obligacje

II. Opcje na indeks WIG20

Kontrakty terminowe na indeksy giełdowe (standard)

Instrument pochodny	Instrument bazowy	Nazwa skrócona
Kontrakt terminowy na WIG20	WIG20	FW20krr20 (np. FW20H1520)
Kontrakt terminowy na mWIG40	mWIG40	FW40krr (np. FW40Z14)

Kurs kontraktu określany jest w punktach indeksowych.

Miesiące wykonania:

• cztery najbliższe miesiące z cyklu marzec, czerwiec, wrzesień, grudzień (H, M, U, Z) w przypadku kontraktu na WIG20;

• trzy najbliższe miesiące z tego samego cyklu w przypadku kontraktu na mWIG40.

Seria obejmuje wszystkie kontrakty mające ten sam termin wykonania, np. w marcu lub w czerwcu 2015 r.

Dniem wygaśnięcia kontraktu jest trzeci piątek miesiąca wygaśnięcia danej serii.

Dziennym kursem rozliczeniowym jest kurs zamknięcia kontraktów danej serii (istnieją odstępstwa od tej reguły).

Ostateczny kurs rozliczeniowy jest określony w dniu wygaśnięcia kontraktu jako średnia arytmetyczna ze wszystkich wartości danego indeksu (WIG20, mWIG40) w czasie ostatniej godziny notowań ciągłych oraz wartości tego indeksu ustalonej na zamknięcie sesji giełdowej, po odrzuceniu 5 najwyższych i 5 najniższych z tych wartości.

Rozliczenie pieniężne - mnożnik: 20 złotych w przypadku WIG20 i 10 złotych w przypadku mWIG40

Nazwa skrócona - FXYZkrr oraz FXYZkrr20:

F - rodzaj instrumentu;

XYZ - skrót nazwy instrumentu bazowego (W20 oraz W40 odpowiednio dla indeksu WIG20 i mWIG40);

k - kod określający miesiąc wykonania kontraktu;

rr - dwie ostatnie cyfry roku wykonania;

20 - oznaczenie wartości mnożnika w kontrakcie (dotyczy tylko kontraktów na WIG20).

(Przykład: FW20M1520 - kontrakt terminowy na indeks WIG20 z terminem wygaśnięcia w czerwcu 2015 r.)

Opcje na indeks WIG20 (standard)

Typ opcji - opcje kupna i opcje sprzedaży (europejskie)

Instrument bazowy - indeks WIG20

Jednostka notowania - punkty indeksowe

Rozliczenie pieniężne - mnożnik 10 zł

Klasa opcji obejmuje wszystkie opcje na dany instrument bazowy objęte tym samym standardem.

Seria opcji obejmuje wszystkie opcje tej samej klasy i tego samego typu o tym samym dniu wygaśnięcia i tym samym kursie wykonania.

Miesiące wygaśnięcia - 3 najbliższe miesiące kalendarzowe + 3 kolejne miesiące z marcowego cyklu kwartalnego (marzec, czerwiec, wrzesień, grudzień).

Dzień wygaśnięcia - trzeci piątek miesiąca wygaśnięcia danej serii.

Kurs rozliczeniowy jest określony w dniu wygaśnięcia opcji jako średnia arytmetyczna ze wszystkich wartości indeksu WIG20 w czasie ostatniej godziny notowań ciągłych oraz wartości tego indeksu ustalonej na zamknięcie sesji giełdowej, po odrzuceniu 5 najwyższych i 5 najniższych z tych wartości.

Depozyty zabezpieczające wymagane są wyłącznie od wystawców opcji.

Nazwa skrócona opcji - OXYZkrrcccc:

O - rodzaj instrumentu;

XYZ - kod określający nazwę instrumentu bazowego (w tym przypadku W20);

k - kod określający typ i miesiąc wygaśnięcia opcji;

rr - dwie ostatnie cyfry roku wygaśnięcia;

cccc - kurs wykonania.

Miesiąc	Kod opcji kupna	Kod opcji sprzedaży
styczeń	A	M
luty	B	N
marzec	C	O
kwiecień	D	P
maj	E	Q
czerwiec	F	R
lipiec	G	S
sierpień	H	T
wrzesień	I	U
październik	J	V
listopad	K	W
grudzień	L	X

(Przykład: OW20R152400 - opcja sprzedaży na WIG20 wygasająca w czerwcu 2015 r. z kursem wykonania 2400 pkt.)

Zabezpieczanie przed ryzykiem za pomocą instrumentów pochodnych

1. Wprowadzenie

Podstawowym zastosowaniem instrumentów pochodnych jest zabezpieczanie przed ryzykiem, nazywane często hedgingiem (inne to spekulacja i arbitraż.

Hedging jest to działanie, które polega na zabezpieczeniu się przed niekorzystnymi zmianami cen instrumentów bazowych (np. akcji) na rynku kasowym.

Możliwe są dwie sytuacje ryzykowne, przed którymi zabezpiecza się inwestor:

• wzrost wartości instrumentu bazowego,

• spadek wartości instrumentu bazowego.

Możliwość zabezpieczania się przed ryzykiem wynika z faktu istnienia zależności między instrumentem pochodnym a instrumentem bazowym, na który instrument pochodny jest wystawiony.

Ideę zabezpieczenia się przed ryzykiem rynkowym (ryzykiem zmian cen instrumentów finansowych) za pomocą instrumentów pochodnych można przedstawić w czterech punktach:

1. ryzyko rynkowe wynika z możliwości zmian wartości (ceny) instrumentu bazowego;

2. zmiana wartości instrumentu bazowego powoduje zmianę wartości instrumentu pochodnego (zgodnie z definicją instrumentu pochodnego);

3. zawiera się transakcję w instrumencie pochodnym w taki sposób, aby niekorzystnym zmianom wartości instrumentu bazowego towarzyszyły korzystne zmiany wartości instrumentu pochodnego;

4. straty z tytułu inwestycji w instrument bazowy są rekompensowane dochodami z transakcji terminowej.

Przykład

Inwestor posiadający akcje pewnej spółki obawia się spadku ich cen.

Chcąc się przed tym spadkiem zabezpieczyć, powinien znaleźć taki instrument pochodny, który będzie wystawiony na akcje tej spółki (jego wartość będzie zależeć od wartości akcji) i zająć w nim taką pozycję, która w przypadku spadku cen akcji przyniesie dochód.

W sytuacji spadku cen akcji pozycja inwestora w akcjach straci na wartości, natomiast pozycja w instrumencie pochodnym przyniesie dochód.

W ten sposób straty z tytułu ryzyka rynkowego instrumentu bazowego zostaną zrekompensowane dochodami pozycji w instrumencie pochodnym.

2. Zabezpieczanie za pomocą kontraktów terminowych futures

Ogólne zasady zabezpieczania się przed niekorzystną zmianą ceny instrumentu bazowego za pomocą kontraktów futures są następujące:

1. zakup kontraktu terminowego zabezpiecza przed wzrostem ceny instrumentu bazowego - traci się korzyści w przypadku spadku ceny instrumentu bazowego.

2. sprzedaż kontraktu terminowego zabezpiecza przed spadkiem ceny instrumentu bazowego - traci się korzyści w przypadku wzrostu ceny instrumentu bazowego.

Zabezpieczanie przed spadkiem cen akcji - przykład

Inwestor posiada portfel akcji o składzie zbliżonym do indeksu WIG20 o wartości 73 200 zł. Bieżący poziom indeksu WIG20 wynosi 1830 pkt. Obawiając się spadku wartości portfela inwestor postanawia sprzedać kontrakt terminowy futures z kursem terminowym 1830 pkt.

Kontrakt terminowy na WIG20 z rozliczeniem za 3 miesiące.

Wartość pozycji w 1 kontrakcie terminowym na WIG20 = 1 830 × 20 zł = 36 600 zł

Inwestor sprzedaje 2 kontrakty terminowe.

Rezultaty zastosowanej strategii zabezpieczającej dla różnych sytuacji rynkowych w terminie rozliczenia kontraktu (po trzech miesiącach) zawiera tabela.

WIG20 w dniu rozliczenia	1780	1800	1830	1860	1900
Wartość portfela akcji	71200	72000	73200	74400	76000
Wartość pozycji w kontrakcie terminowym	2000	1200	0	-1200	-2800
Wartość netto strategii	73200	73200	73200	73200	73200

W przykładzie pominięto opłaty transakcyjne i codzienne rozrachunki rynkowe.

3. Zabezpieczanie za pomocą opcji

W przypadku opcji zasady zabezpieczania się przed niekorzystną zmianą ceny instrumentu bazowego są następujące:

1. zakup opcji kupna zabezpiecza przed wzrostem ceny instrumentu bazowego; zmniejsza korzyści (o wartość zapłaconej premii) w przypadku spadku ceny instrumentu bazowego.

2. zakup opcji sprzedaży zabezpiecza przed spadkiem ceny instrumentu bazowego; zmniejsza korzyści (o wartość zapłaconej premii) w przypadku wzrostu ceny instrumentu bazowego.

Zaletą opcji jest możliwość wykorzystania korzystnej zmiany ceny instrumentu bazowego.

Z kolei kosztem zabezpieczenia jest zapłacona premia.

Zabezpieczanie przed spadkiem cen akcji - przykład

Inwestor posiada portfel złożony z akcji spółek wchodzących w skład indeksu WIG20 o wartości 30 000 zł. W obawie przed spadkiem wartości portfela postanawia zabezpieczyć pozycję poprzez nabycie opcji sprzedaży na indeks WIG20.

Hipotetyczna opcja sprzedaży na WIG20 wygasająca za 3 miesiące.

Bieżąca wartość indeksu WIG20 = 1500 pkt.

Wartość pozycji w akcjach 30 000 zł

Liczba opcji w zabezpieczeniu = 2

Kurs opcji sprzedaży = 110 pkt (wartość opcji: 110 × 10 zł = 1100 zł)

Wartość pozycji w opcji sprzedaży (koszt zabezpieczenia) = 2200 zł

Kurs wykonania opcji na WIG20 = 1600 pkt.

Rezultaty zastosowanej strategii zabezpieczającej dla różnych sytuacji rynkowych w terminie wygaśnięcia opcji sprzedaży (po trzech miesiącach) zawiera tabela.

WIG20	Zysk/strata na 2 opcjach	Wartość portfela
				niezabezpieczonego	zabezpieczonego*
1300	3800	26000	29800
1400	1800	28000	29800
1500	-200	30000	29800
1600	-2200	32000	29800
1700	-2200	34000	31800
1800	-2200	36000	33800
1900	-2200	38000	35800
2000	-2200	40000	37800

*wartość zabezpieczonego portfela = wartość portfela niezabezpieczonego + zysk/strata z opcji

Przedstawione przykłady pokazują możliwości zastosowania instrumentów pochodnych w taki sposób, że inwestor zabezpieczy się całkowicie przed ryzykiem. To znaczy będzie znany dokładnie efekt zabezpieczenia, niezależnie od wartości instrumentu bazowego w przyszłości.

Takie doskonałe zabezpieczenie jest jednak możliwe, gdy zachodzą jednocześnie dwa warunki:

1. instrument bazowy, na który jest wystawiony instrument pochodny dokładnie odpowiada ryzyku rynkowemu, przed którym się zabezpiecza dany podmiot;

2. termin wygaśnięcia instrumentu pochodnego (opcji lub kontraktu terminowego) jest zgodny z terminem, na który podmiot chce się zabezpieczyć.

---