44819 Pozytywizm leksykon literatury polskiej2

zystencjl nizin społecznych, częściowo w stylu naturallstycznym (> naturalizm). Autorka nawiązała do swojej wcześniejszej powieści, Niziny (1884), w której ukazała jaskrawy obraz nędznego losu „wyrobników wiejskich". Fabuła Dziurdziów, oparta na morderstwie podejrzanej o czary kowalichy, stanowi analizę ówczesnych pojęć prawnych i etycznych wsi. Wartość tej powieści polega na umiejętnym wykorzystaniu schematów narzucanych przez kulturę i obyczaj gromady. Orzeszkowa przedstawiła przepaść, jaka istniała między obowiązującym w imperium carskim ustawodawstwem a faktycznym niskim poziomem umysłowym społeczeństwa, poddanego władzy przesądu i zabobonów, chciwości i żądzy posiadania. Wyeksponowała ludzką zawiść, niechęć, wskazała na działanie fatum i >determinizmu biologicznego, niebezpiecznego instynktu, kierującego prymitywną świadomością. Paradoksalnie, ofiarą zbrodni Dziurdziów stała się osoba życzliwa i przychylna światu. Dziurdziowie, utwór realistyczny (> realizm), ujawnił psychologiczną genezę zbrodni.

Powieść objęta zostata ramą kompozycyjną: w pierwszej scenie narratorka--autorka obserwuje przebieg procesu o zabójstwo, w ostatniej - informuje o skazującym wyroku. Część środkowa - właściwa powieść - obrazuje przyczyny społeczno-kulturowe, doprowadzające porządnych skądinąd bohaterów chłopskich do przestępstwa, przede wszystkim jednak ukazuje wiarę w zabobony, ciemnotę i zacofanie jako źródła zla (> wieś).

emancypacja kobiet _

Równouprawnienie, zrównanie kobiet / mężczyznami pod względem społecznym, politycznym i obyczajowym.

Hasjo to zrodziło się na fali XIX-wiecz-nego demokratyzmu, idei równości i wolności wszystkich ludzi. W imię tego hasła zniesiono pańszczyznę (emancypacja chłopów), zlikwidowano niewolnictwo Murzynów w Stanach Zjednoczonych itd. Damskie wyścigi rowerowe w 1868 r.

Dominująca wówczas w Europie > kul- ^ ~

tura mieszczańska preferowała tradycjonalistyczny model kobiety-matki, gospodyni i strażniczki ogniska domowego, zajmującej się pielęgnowaniem zasad religijnych i moralnych. Model ten propagowany byt w okresie pozytywizmu przez „starą prasę". Pozytywiści zaś, zainspirowani m. in. gtośnym dziełem > Johna Stuarta Milla Poddaństwo kobiet (1869), stali się zwolenni-- kami i propagatorami ruchu emancypacyjnego. Główną rolę na tym polu odegrała > Eliza Orzeszkowa - autorka artykułu Kilka stów o kobietach (1870) i powieści Marta (1873). W obu tekstach upomniała się o umożliwienie kobietom wykonywania pracy zawodowej, na prawach równych z mężczyznami. Pewne bowiem zawody byty zwyczajowo dla nich niedostępne (np. zawód sprzedawcy), w innych kobiety zarabiały znacznie mniej niż mężczyźni. Sprawa była o tyle' istotna, że po uwłaszczeniu do miasta przeniosły się liczne rzesze „wysadzonej z siodła" szlachty i często kobiety musiały pracować na utrzymanie rodziny, zwłaszcza po śmierci męża (w sytuacji takiej znalazła się bohaterka Marty). Podobnie zagadnienie to ujmował > Aleksander Świętochowski.

Z pracą wiązała się kwestia wykształcenia kobiet. Dziewczęta pobierały naukę „na pensji", czyli w szkole żeńskiej, gdzie oprócz powierzchownie przyswajanych przedmiotów ogólnych uczono „talentów": malarstwa, gry na fortepianie, języków, salonowej konwersacji. Pozytywistom natomiast cho-