56533 Ukrainiec1

V. Polskie stereotypy narodowe

300

społeczną, kulturową. Podmiot osadzony w realiach historycznych. Indywidualny i zbiorowy.

Zakładamy, że kultura jest zawarta w języku, w znaczeniach słów, semantyce konstrukcji gramatycznych, w tekstach językowych. Ze jest dostępna poprzez język. A jeśli dalej zgodzimy się z twierdzeniem, że rdzeniem i duszą kultury są wartości oraz system wzorów i norm, które animują życie jednostek i całego społeczeństwa — to pytanie o relację języka do kultury staje się pytaniem o stosunek języka do wartości i pytaniem o to, co język mówi o wartościach. Jakie ich rozumienie i hierarchie utrwala? Jaki stopień tego utrwalenia, a więc ich społecznej akceptacji — potwierdza? Tą drogą dochodzimy do problemu ogólniejszego: Jakie wartości leżą u podstaw językowego obrazu świata współczesnych Polaków, jak są rozumiane, jak są zhierarchizowane¹? A dalej: Co, jak i dlaczego w językowym kanonie wartości (a nie jest to kanon zamknięty w granicach jednego języka) się zmienia?

Zmieniając perspektywę z lingwistycznej na kulturoznawczą i akceptując twierdzenie, że relacja język — wartości jest dwukierunkowa, że zatem droga prowadzi nie tylko od języka ku wartościom, ale też od kultury i wartości w stronę języka, możemy rozważać wpływ czynników pozajęzykowych — kultury, religii, przemian społecznych i stosunków politycznych — na język. Dokonująca się w Polsce po przełomie roku 1989 transformacja ustrojowa, nakładające się na nią procesy europeizacji i globalizacji zmieniają zasady życia społecznego, preferencje ludzi, cały model międzyludzkiej komunikacji i używany w tej komunikacji język, znaki i sposoby ich rozumienia. Czy zmieniają także kulturę i wartości? Obraz świata? A może jest tak, że właśnie kultura i ukryty w niej system wartości jest strefą najbardziej odporną na zmiany, stabilizującą życie społeczne i język, jakim mówimy?

2. Zainteresowanie językoznawców problematyką wartości jest kwestią ostatnich dwu dziesięcioleci. Na gruncie lingwistyki antropologicznej i kognitywnej rozwija się w Polsce nurt aksjologiczny, w którego ramach dwa najbardziej wyraziste i w znacznym stopniu odmienne kierunki badań reprezentują prace Jadwigi Puzy-niny i Tomasza Krzeszowskiego (Puzynina 1989, 1992, 1993, 1997, Krzeszowski 1994, 1997, 1999). W środowisku lubelskim przygotowano projekt opracowania polskiego słownika aksjologicznego (Bartmiński 1989, Mazurkiewicz 1989)², który spotkał się z pewnym zainteresowaniem w środowisku neofilologów i stopniowo przyjmuje szerszą perspektywę porównawczą (Abramowicz, Karolak 1991, Abramowicz, Bartmiński 1996, Judin 2003a, 2003b, 2004).

Po wydaniu trzech tomów zbiorowych: Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich (1993), Nazwy wartości (1993), Język w kręgu wartości (2003), podjęto w Lublinie badania ankietowe nad zmianami rozumienia nazw wartości w okresie przełomowej dekady, w latach 1990-2000.³ Pewien etap tej pracy został zakoń-

301

Semantyka i polityka. Nowy profil polskiego stereotypu Ukraińca

czony w roku 2004, cząstkowe i wstępne wyniki analiz przedstawiają na naszej konferencji członkowie lubelskiego zespołu aksjologicznego: dr Małgorzata Brzozowska {Zmiany semantyczne nazw pracy w nowych warunkach ustrojowych), dr Irina Lappo (Semantyka nazw wartości w dobie upadku wartości), dr Beata Żywicka (Co się zmienia w językowej konceptualizacji przestrzeni w Polsce po roku 1989?).

Założono, że istnieje stosunkowo niewielki zespół wartości — co potwierdzają szerzej zakrojone badania socjologiczne — które tworzą swoiste „jądro” aksjologiczne w kulturze, budowane z wartości szczególnie dla społeczeństwa doniosłych. To jądro można nazwać podstawowym kanonem wartości polskiej kultury.^{4 5 6 7 8 9 10}

Chodziło nam o to, czy i jakie zmiany zaszły w semantyce słów dotyczących relacji rodzinnych, społecznych, politycznych, a ściślej mówiąc, jak zmieniło się rozumienie odnośnych słów przez młodych Polaków w okresie między, rokiem 1990 a 2000/

1

   Pytania takie stawiałem w artykule o językowym obrazie świata Polaków końca XX wieku (Bartmiński 2001 b) i o miejscu wartości w językowym obrazie świata (Bartmiński 2003).

2

   Zob. rozdział o projekcie słownika w tym tomie, s. 214 i nast.

3

   Taki temat realizowano w latach 2001-2003 w Instytucie Filologii Polskiej UMCS pod kie-

4

runkiem Jerzego Bartmińskiego w ramach grantu KBN (nr 5H01C08120). W skład zespołu badawczego wchodzili pracownicy Zakładu Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego: dr Małgorzata Mazurkiewicz-Brzozowska, dr Urszula Majer-Baranowska, dr Irina Lappo, oraz doktorantki: mgr Iwona Bielińska-Gardziel i mgr Beata Żywicka. Skrótowo projekt ten określamy skrótem ASA (= ankieta słownika aksjologicznego).

⁶    Liczy ono kilkadziesiąt jednostek i składają się nań słowa sztandarowe, których u Walerego Pisarka jest 54 (Pisarek 2002: 16-17), symbole kolektywne, których liczbę Michael Fleischer ustala! w granicach setki (Fleischer 1998), słowa-klucze analizowane przez Annę Wierzbicką (Wierzbicka 1997).

W badaniach ASA uwzględniono sześć grup haseł (także spoza polskiego „kanonu wartości”):

5

   Nazwy działań, stanów i postaw, w^rartości i celów: uczciwość', godność, odpowiedzialność, wolność, niepodległość, samorządność, solidarność, sprawiedliwość, równość, pokój, rewolucja, postęp, praca, kariera, honor, bohaterstwo, sumienie, wartość, ludowość, regionalizm, patriotyzm, szowinizm, nacjonalizm, internacjonalizm, kosmopolityzm-,

6

   Nazwy wspólnot, które pewne wartości realizują jako „wartości zadane”: rodzina, naród, społeczeństwo, ludzkość, także: lud, proletariat-,

7

   Nazwy członków tych wspólnot: matka, ojciec, dziecko, brat-, chłop, rolnik i robotnik-, górnik, stoczniowiec, nauczyciel, lekarz, milicjant /policjant; poznaniak, Ślązak, góral, warszawiak, krakowianin, obywatel-, Polak, Ukrainiec, Niemiec, Rosjanin, Żyd i Europejczyk-, człowiek, towarzysz-,

8

   Nazwy instytucji (i ich funkcjonariuszy) służących realizowaniu określonych celów i wartości: państwo i władza, urząd i kierownik / dyrektor, urzędnik-, wojsko i żołnierz-, Kościół i partia, komunista, kapitalista-,

9

   Nazwy miejsc, które bierzemy pod uwagę lokalizując nas samych na mentalnej mapie: Polska, Europa, świat, Wschód i Zachód-, kraj, ojczyzna, niebo; także: dom, wieś, miasto, region (i szczegółowiej: Podlasie, Śląsk, Mazowsze, Pomorze, Kresy, Wielkopolska); Wisła, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Lwów, Częstochowa;

10

   Nazwy przedmiotów, funkcjonujących jako symbole: chleb, krzyż.

⁷    Grupą badaną byli studenci uczelni lubelskich. Badania miały charakter ankiety otwartej. Pytanie wywoławcze brzmiało: „Co wedle ciebie stanowi o istocie prawdziwego X-a?”. Zbadano łącznie 2 000 osób, po tysiącu w roku 1990 i 2000. Jedna osoba odpowiadała na 10 pytań, a cała lista zawierała 100 haseł. Raport z badań — ze wstępem i pod redakcją J. Bartmińskiego oraz artykułem M. Brzozowskiej informującym o przebiegu prac — opublikowało w 2006 r. Wydawnictwo UMCS pt. Język — wartości — polityka. Zmiany rozumienia nazw wartości w okresie transformacji ustrojowej -w Polsce. Przewidujemy kontynuację prac między innymi w ramach seminariów licencjackich