60068 Skanowanie 10 04 27 41 (24)

rzeczywistości w sposób synkretyczny rej es truj emy-jed-noczcśnie wszystkie te elementy _ob.senyowan.egp przedmiotu, które przyciągają naszą uwagę. Patrząc, powiedzmy, na jabłko, postrzegamy jednocześnie "jego kształt, kolor, rozmiar, położenie itd. Obserwacja sekwencyjna natomiast jestproeesem, w którjTO poszczególne,aspekty danej sceny ..staj ą-się-przedmiotem obserwacji niejedno-, czesi) ię, lecz^w^l^eśloiicjOuwarunkówahej^poznawćzo) kolejności. Na ogól jest to kolejność narzucona przez parametry przestrzenne i czasowe. Wracając do wcześniejszego przykładu, w odróżnieniu od samego jabłka, scena jedzenia jabłka będzie odbierana jako chronologiczna sekwencja kolejnych stadiów określonego, zachodzącego w czasie, procesu. Rozróżnienie między tymi dwoma typami obserwacji także znajduje swoje odbicie na płaszczyźnie języka: jest ono podstawą szeregu istotnych opozycji gramatycznych (por. 6).

Analiza procesów percepcyjnych dostarcza uzasadnienia — a zarazem wyjaśnienia — procesu kategoryzacji przez prototyp. Ogólnie rzecz biorąc, prototyp jest strukturą poznawczą dającą się odnieść do jakiegoś segmentu otaczającej nas rzeczywistości lub w jakiś sposób z takim segmentem skorelować. Jest on więc nieiako-s-yniholem danąj kategorii, poznawczym. „punktein^ndniesieniaż Funkcje prototypu nm)ze^nhiić nąjlepszy (w naszym prze-ko 11 ani u) egzenipl arz będący przedstawicielem danej ka-tągorii, ale może to być_tyiko_schemat: pewien zestaw cech. które (w naszym przekonaniu) powinny charakte-ryzować „dobre” elementy danej kategorii.

Granice między kategoriami są nieostre, a poszczególne kategorie nakładają się na siebie. Ponieważ w obrębie każdej kategorii znajdują się zarówno elementy, które ludzie uznają za „dobrych”-przedstawicieli, jak i takie, które są uznawane za elementy „gorsze”, im dalej ow.e-elementy „gorsze” znajdą się od przedstawicieli prototypowych, tym większa możliwość nałożenia

się na siebie dwóch lub, więcej.....kategorii.....Kategoria.

zbudowana w oparciu o prototyp jest zatem przedsta-i wiana metaforycznie jako przestrzenna konfiguracja elementów usytuowanych wokół prototypu, który znajduje się w jej centrum. Elementy nieprototypowe (peryferyjne) zajmują obszar otaczający centrum, przy czym im mniej dany element zbliżony jest do prototypu, tym większe jest jego przesunięcie od centrum ku po-; ryferiom kategorii.

Prześledźmy tę strukturę na prostym przykładzie. Otóż większość ludzi żyjących w naszym klimacie nie będzie się zapewne wahać z zaklasyfikowaniem dębu do kategorii „drzew”. Zawahają się jednak, gdy ich zapytamy, do jakiej kategorii należałoby włączyć kosodrzewinę: jako sosna, jest ona elementem kategorii „drzewo”, jako sosna karłowata natomiast — powinna należeć do kategorii „krzew”. Sąd okaże się trudny właśnie dlatego, że mamy do czynienia z elementem, który nie jest prototypowy ani dla kategorii „drzewo”, ani dla kategorii „krzew”.

Wbrew założeniom klasycznej teorii kategorii, aby dokonać klasyfikacji, wcale nie musimy wiedzieć, gdzie dokładnie przebiegają? granice między kategoriami. Wracając do naszego przykładu, nie musimy umieć zdefiniować drzewa i krzewu. Zupełnie wystarczy, jeśli potrafimy je po prostu od siebie odróżnić. I tak bowiem będziemy wiedzieć, że dąb jest „lepszym” przedstawicielem kategorii drzew niż kosodrzewina. Jak zobaczymy w dalszym ciągu, dotyczy to także kategorii gramatycznych w języku: na przykład z gramatycznego „zachowania się” takich polskich rzeczowników, jak Las i pranie wynika, że pierwszy jest „lepszym” rzeczownikiem niż drugi (por. 6.2).

Wiązki cech przypisywanych przedstawicielom uznawanym za najlepszych (prototypowych) reprezentantów swoich kategorii tworzą całościowe struktury poję-